در علم روانشناسی، طرحواره‌ها یا تله‌های ذهنی الگوهای فکری و باروهایی هستند که ذهن شما را برای درک و سازماندهی اطلاعات به روشی خاص که آن طرحواره دستور می‌دهد، آماده می‌کنند. طرحواره‌ها هرچقدر هم که برای انسان‌ها مفید و ضروری باشند، اما جنبه‌های منفی خود را دارند. در علم روانشناسی، 18 طرحواره ناسازگار شناسایی شده است که در این مقاله سعی می‌کنیم به طور خلاصه آنها را معرفی کنیم و درباره طرحواره‌ها و علت ایجاد شدن آنها توضیحاتی ارائه بدهیم.

چرا ما به طرحواره‌ها احتیاج داریم؟

طرحواره‌ها درک ما را از خودمان، دیگران و دنیای اطراف‌مان شکل می‌دهد. اگر طرحواره‌ها نباشند، ما نمی‌توانیم دنیای اطراف‌مان را درک کنیم و یا طرز تفکر خاص خودمان را داشته باشیم. ژان پیاژه، روانشناس سوئیسی، یکی از اولین افراد بود که درباره طرحواره‌ها صحبت کرد. وی این مثال را می‌زند که زمانی که یک کودک مادرش را بسیار زیاد دوست دارد اما متاسفانه مادرش بسیار زود از دنیا می‌رود، این طرحواره در کودک ایجاد می‌شود که هر کسی را که دوست داشته باشد، آن فرد بالاخره یک روز او را رها خواهد کرد. پس از دوست داشتن دیگران و داشتن ارتباط با آدم‌ها، گریزان می‌شود چون فکر می‌کند دوست داشتن فایده‌ای ندارد وقتی یک روز ترک و یا طرد خواهد شد. درواقع در این کودک طرحواره رهاشدگی ایجاد می‌شود.

چرا طرحواره‌ها گاهی بر علیه ما هستند؟

وقتی ما طرحواره‌های فعال داریم، یک سری انتظارات و باورهای خاص هم داریم که مرتبط با آن طرحواره‌ها هستند. این موارد می‌توانند ما را در دنیا محدود کنند. مثل مثال قسمت بالا که فرد دیگر خودش را از تجربه کردن عشق و ارتباطات محروم می‌کند. همچنین طرحواره‌ها تعیین می‌کنند که توجه و نگاه ما بیشتر به چه چیزهایی باشد. به عنوان مثال اگر طرحواره بی‌اعتمادی و بدرفتاری یا بدبینی باشیم، نگاه‌مان همیشه به چیزهای منفی و بد است، مثل خیانت، دروغ، اتاق نامرتب، آدم‌های بد و ناسالم و… یعنی این طرحواره‌ها اجازه نمی‌دهند ما خوبی‌ها و زیبایی‌ها را ببینیم. هر کدام از طرحواره‌ها، مثل فیلترهایی قوی روی گوش‌ها، دهان و چشمان ما عمل می‌کنند. یعنی ما آنچه را می‌شنویم که طبق طرحواره‌مان است، آنچه را می‌بینیم که طبق تله‌های ذهنی ما است و آنچه را می‌گوییم که طرحواره به ما دستور می‌دهد! به دلیل طرحواره‌ها گاهی تحریف‌ها یا خطاهای شناختی در ما ایجاد می‌شود. یعنی تفکراتی را داریم که به واقعیت هیچ ربطی ندارند و اشتباه هستند.

تقسیم‌بندی کلی طرحواره‌ها

طرحواره‌های مربوط به شئ

طرحواره‌هایی هستند که به ما کمک می‌کنند اشیاء را شناسایی کرده و تشخیص بدهیم. به عنوان مثال توسط این طرحواره ما شناسایی می‌کنیم که اشیاء گرد شامل چه چیزهایی هستند و چگونه آنها را جداسازی می‌کنیم که هر شئ را بشناسیم.

طرحواره‌های مربوط به افراد

ما توسط این طرحواره‌ها انتخاب می‌کنیم که به چه چیزهای افراد بیشتر توجه کنیم. برخی از افراد هستند که بیشتر به ظاهر دیگران توجه می‌کنند و برخی دیگر به شخصیت و اخلاق دیگران.

طرحواره‌های مربوط به روابط اجتماعی

این طرحواره‌ها مشخص می‌کنند که در موقعیت‌های مختلف اجتماعی، ما چگونه رفتار کنیم و چه عملکردی داشته باشیم. مثلا خجالتی هستیم یا فردی اجتماعی.

طرحواره‌های مربوط به خود

این طرحواره‌ها به ما درک درست یا اشتباهی از خودمان، توانایی‌هایمان، استعدادهایمان و عشقی که نسبت به خودمان داریم می‌دهد.

طرحواره‌های مربوط به نقش دیگران

این طرحواره‌ها انتظارات ما را از نقش‌های خاص افراد بیان می‌کند. مثلا ما از یک گارسون انتظار داریم، باادب، محترم و خونگرم باشد.

طرحواره‌ها از کجا در ما فعال می‌‌شوند؟

اغلب طرحواره‌ها در دوران کودکی در ما فعال می‌شوند. علت فعال شدن‌شان هم نوع تربیت اشتباه پدر و مادر، رفتار اشتباه والدین نسبت به فرزندان، الگوبرداری از طرحواره‌های والدین، اتفاقات تلخ دوران کودکی و محیط است.

تاثیر طرحواره‌ها بر یادگیری و حافظه

طرحواره‌ها باعث می‌شوند ما اطلاعات و دانش را در ذهن‌مان طبقه‌بندی کنیم و اطلاعاتی که منطبق بر طرحواره‌های ما است را با کوچک‌ترین تلاش یاد بگیریم و به خاطر بسپاریم. البته اگر طرحواره‌های ما ناسازگار و مخرب باشند، باعث می‌شوند اطلاعات اشتباه را بیشتر یاد بگیریم و طرحواره‌هایمان تشدید شوند.

سبک‌های مقابله‌ای طرحواره‌ها

3 سبک مقابله با طرحواره‌ها وجود دارد: 1) سبک تسلیم 2) سبک اجتناب 3) سبک جبران افراطی

سبک مقابله‌ای تسلیم

 یعنی تسلیم شدن در برابر طرحواره و تکرار مداوم آن.

سبک مقابله‌ای اجتناب

 یعنی انجام دادن راه‌هایی برای فرار کردن از موقعیت‌هایی که طرحواره‌ها را فعال می‌کند.

سبک مقابله‌ای جبران افراطی

یعنی انجام دادن کارها و رفتارهایی که برعکس دستورات طرحواره‌هایمان است. مثل انجام دادن عمل جراحی‌های سنگین برای پوشش دادن حس بی‌ارزشی و پوچی درون.

تاثیر طرحواره‌ها بر عشق و ازدواج

طبق تحقیقات انجام شده، اغلب ما آدم‌ها جذب افرادی می‌شویم که طرحواره‌های ما را فعال‌تر می‌کنند چون آن فرد با باورها و ذهنیت ما ارتباط عمیق ایجاد می‌کند و ما را دچار وابستگی می‌کند، حتی اگر آدم بدی باشد، ما با او در رابطه می‌مانیم و حتی ممکن است ازدواج کنیم. به عنوان مثال فردی که طرحواره رهاشدگی دارد و حس می‌کند همه افراد روزی رهایش می‌کنند یا روزی به او خیانت می‌کنند و می‌روند، جذب چنین افرادی می‌شود. جذب شدن به این افراد که براساس طرحواره‌هایمان است، بیشتر باعث تشدید طرحواره‌هایمان می‌‌شود و آسیب‌زننده است. برای اینکه جذب شدن به این افراد را متوقف کنیم، باید ابتدا طرحواره‌هایمان را درمان کنیم تا از وابستگی نسبت به این افراد اشتباه رها شویم.

طرحواره درمانی

طرحواره درمانی یک شکل تلفیقی نسبتا جدید از درمان است که عناصر رفتار درمانی شناختی، درمان‌های روان پویشی و گشتالت را با نظریه دلبستگی ترکیب می‌کند. طرحواره درمانی در گذشته فقط برای افرادی استفاده می‌شد که اختلالات شخصیتی دارند و یا سایر درمان‌های روان شناختی روی آنها تاثیری نداشت. اما اکنون طرحواره درمانی برای همه افراد با مشکلات خفیف تا شدید استفاده می‌شود. حتی گاهی در زوج درمانی نیز از طرحواره درمانی استفاده می‌شود.

انواع طرحواره‌ها

در ادامه مقاله درباره هر 18 طرحواره توضیحات خلاصه داده می‌شود:

طرحواره رهاشدگی

افرادی که طرحواره رهاشدگی دارند، معمولا دیگران را غیرقابل اعتماد می‌دانند. آنها احساس می‌کنند که هیچکس خواهان برقراری رابطه پایدار با آنها نیست و روزی رهایشان می‌کنند. از نظر عاطفی ناپایدار و بی‌ثبات هستند و گاهی طغیان‌های شدید خشم دارند، مخصوصا زمانی که حس کنند طرف مقابل سرد شده است یا قصد جدایی دارد. گاهی این افراد توهم خیانت شریک عاطفی یا همسرشان را دارند و مدام به او تهمت خیانت می‌زنند حتی اگر سند و مدرک معتبر برای اثبات خیانت او نداشته باشند. افراد دارای طرحواره رهاشدگی، گاهی برای اینکه رها نشوند و آسیب نبینند، بسیار زود شریک عاطفی یا دوست‌شان را ترک می‌کنند، یعنی زود ترک می‌کنند تا ترک نشوند. این افراد اهل برقراری ارتباطات پایدار نیستند چون با شکاکی، بی‌ثباتی عاطفی و سایر رفتارهای اشتباه، معمولا روابط‌شان را خراب می‌کنند.

طرحواره بی‌اعتمادی و بدرفتاری

افرادی که طرحواره بی‌اعتمادی و بدرفتاری دارند، معمولا انتظار دارند دیگران از آنها سوءاستفاده کنند، تحقیر کنند، پنهان‌کاری کنند یا دروغ بگویند یا خیانت کنند. در بسیاری از شرایط احساس می‌کنند دیگران به صورت عمدی به آنها بدی می‌کنند یا آسیب می‌زنند.

طرحواره محرومیت هیجانی

این افراد توقع افراطی از دیگران دارند که باید آنها حتما به نیازهای عاطفی و هیجانی‌شان پاسخ بدهند. توقع‌شان آنقدر بالا است که هرگز برآورده نمی‌شود. این افراد حس می‌کنند که از طرف دیگران درک و شنیده نمی‌شوند. اغلب احساس تنهایی عمیقی دارند.

طرحواره نقص و شرم

احساس ناقص بودن، غیرجذاب و دوست نداشتنی بودن، احساس حقارت و کمبود از علائم رایج این طرحواره است. همچنین این افراد معمولا حساسیت زیادی به طرد شدن و مورد انتقاد قرار گرفتن دارند. معمولا خودشان را با دیگران مقایسه می‌کنند و به دلیل عیب و نقص‌هایی که دارند احساس شرم می‌کنند.

طرحواره انزوای اجتماعی

افراد دارای این طرحواره احساس انزوا نسبت به جمع‌ها و اجتماع دارند. حس می‌کنند در جمع‌ها اضافه هستند و به جمع تعلق ندارند. انگار با آدم‌های دیگر بسیار متفاوت هستند و نمی‌توانند با آنها ارتباط برقرار کنند.

طرحواره وابستگی

افراد دارای طرحواره وابستگی معتقد هستند که نمی‌توانند حتی کارهای روزمره خود را مثل سایر افراد به خوبی انجام بدهند. احساس بی‌کفایتی و درماندگی دارند. اغلب به تنهایی نمی‌توانند تصمیمات درست را اتخاذ کنند و همیشه نیاز به کمک و همراهی دیگران در کارها را دارند.

طرحواره آسیب‌پذیری

طرحواره آسیب‌پذیری یعنی داشتن ترس‌های اغراق‌آمیز و شدید نسبت به اتفاقات و یا چیزهای عادی که خطر خاصی ندارند. این ترس‌ها معمولا یا نسبت به بیماری و آلودگی هستند، یا ترس از دیوانه شدن یا از دست دادن کنترل و یا ترس از خطراتی مثل آتش‌سوزی، گیر کردن در آسانسور و…

طرحواره خویشتن تحول نیافته

درگیر شدن بیش از حد با افراد نزدیک زندگی از لحاظ عاطفی، فکری و هیجانی، از علائم اصلی این طرحواره است. فرد احساس می‌کند بدون آن فرد حس خوشحالی نخواهد داشت یا نمی‌تواند به زندگی خود ادامه بدهد. این در هم آمیختگی روانی و احساسی معمولا با پدر و مادر یا شریک عاطفی اتفاق می‌افتد که جزء افراد صمیمی و نزدیک زندگی هستند.

طرحواره شکست

این افراد احساس می‌کنند شکست‌خورده هستند و دیگر نمی‌توانند به موفقیت برسند. همچنین آنها خودشان را از همسالان خود پایین‌تر و کمتر احساس می‌کنند. اغلب از لحاظ شغلی، تحصیلی یا ارتباطات عاطفی احساس شکست‌خوردگی می‌کنند. اغلب دارای این باور هستند که احمق، کودن، ناتوان و بی‌استعداد هستند.

طرحواره استحقاق

این افراد معتقد هستند که از دیگران برتر هستند، لیاقت بیشتری دارند و حتی لازم نیست از قوانین رایج جامعه پیروی کنند چون از امتیازات بالاتری نسبت به افراد دیگر برخوردار هستند. این افراد معمولا به دیگران اصرار می‌کنند که باید کاری که می‌گویند را انجام بدهند، بدون توجه به این که آیا خواسته‌شان واقع‌‌بینانه است یا خیر. گاهی اوقات تمایل دارند به شدت با دیگران رقابت کنند و به قدرت و کنترل دست پیدا کنند. آنها درک و همدلی کمی نسبت به آدم‌های دیگر دارند. در مقابل «نه» شنیدن یا در مقابل کسی که مانع رسیدن به خواسته‌شان شود، عصبانیت شدیدی نشان می‌دهند.

طرحواره خویشتنداری ناکافی

این افراد نمی‌توانند ناامیدی و احساسات منفی را تحمل کنند. اغلب نمی‌توانند این احساسات را مهار کنند. سعی می‌کنند از موقعیت‌ها و کارهایی که برایشان سختی یا حد بد دارد، فرار و اجتناب کنند.

طرحواره اطاعت

در طرحواره اطاعت، فرد خودش را تسلیم دیگران می‌کند و اجازه می‌دهد دیگران او را کنترل کنند. معمولا برای جلوگیری از عصبانیت، دلخوری و یا تلافی و انتقام دیگران یا برای اینکه آن فرد را از دست ندهد، از او اطاعت کامل می‌کند. حتی اگر نخواهد به خواسته دیگران تن بدهد، به خودش آسیب می‌‌زند و خشمش را سرکوب می‌کند اما در آخر خواسته دیگران را انجام می‌دهد.

طرحواره ایثار

توجه بیش از حد به نیازها و خواسته‌های دیگران علی رغم میل و رضایت خود، از نشانه‌های بارز این طرحواره است. برای این افراد، دیگران مهم‌تر از خودشان است. فداکاری و ایثارگری زیادی برای دیگران انجام می‌دهند. معمولا برای جلوگیری از ایجاد شدن احساس گناه در خود و یا خودخواه دیده شدن در نظر دیگران، این ایثارگری‌ها را انجام می‌دهند در صورتی که در باطن خشم شدیدی را احساس می‌کنند چون راضی به انجام آن کارها نیستند. معمولا این افراد بعدا منت می‌گذارند که «برای تو این کار رو کردم و بعد تو اینجوری جواب خوبی‌هام رو میدی؟!»

طرحواره جلب توجه و پذیرش‌جویی

این افراد تمایل زیادی به تایید گرفتن و توجه دریافت کردن از طرف دیگران هستند. اگر این اتفاق نیفتد، احساس ناامیدی و بی‌ارزشی زیادی به آنها دست می‌دهد. گاهی برای جلب توجه از ابزارهایی مثل ماشین و خانه لاکچری، پول و یا قهر کردن و سکوت کردن استفاده می‌کنند. این افراد حساسیت زیادی به طرد شدن دارند.

طرحواره بدبینی

این افراد تمرکز همیشگی و مادام‌العمر به جوانب منفی زندگی دارند مثل مرگ، درد، بیماری، شکست و… چیزهای زیبا و خوب زندگی را نمی‌بینند و همیشه از وضعیت بد زندگی یا دنیا می‌نالند. معمولا شامل ترس بیش از حد نسبت با اشتباهاتی هستند که می‌تواند منجر به فقیر شدن، شکست خوردن یا مشکلات زیاد در زندگی‌شان شود.

طرحواره بازداری هیجانی

معمولا برای جلوگیری از احساس شرم یا عدم تایید شدن توسط دیگران، احساسات و هیجانات‌شان را ابراز نمی‌کنند و همه چیز را در خودشان انباشته می‌کنند. حتی احساسات مثبت مثل شادی و عشق را نیز بیان نمی‌کنند. تاکید بیش از حد بر عقلانیت و منطق دارند و گاهی به دلیل عدم ابراز احساسات، افرادی سرد و بی‌روح دیده می‌شوند.

طرحواره معیارهای سختگیرانه

معمولا این افراد برای اجتناب از انتقاد و یا به دلیل اینکه می‌خواهند ارزشمندی‌شان را ثابت کنند، یک سری معیارها برای خودشان در نظر گرفتند که معیارهای وسواسی و سختگیرانه هستند و سخت برای رسیدن به این معیارها که تقریبا ناممکن هستند تلاش می‌کنند. هرچقدر پیش می‌روند و می‌بینند نمی‌توانند به معیارهایشان برسند، دچار ناامیدی و اضطراب و افسردگی بیشتر می‌شوند. این طرحواره باعث کمال‌گرا شدن افراد می‌شود.

طرحواره تنبیه

این افراد اعتقاد دارند که هر کسی که کار اشتباهی انجام بدهد باید حتما تنبیه و مجازات شود. معمولا این افراد با بخشیدن دیگران و یا همدلی کردن با آنها مشکل دارند. رفتارهای خودتنبیهی نیز انجام می‌دهند مثل خودزنی، کندن پوست و یا موها و…