شاید تا به حال کودکانی را دیده باشید که مدام عصبانی هستند، داد و فریاد میکنند، اشیای دم دست‌شان را پرت میکنند، فحش میدهند و اگر مادر یا پدر، چیزی که گفتند را برایشان نخرند، عصبانیت‌شان شروع میشود! اگر پرخاشگری، منبع درونی داشته باشد و مدام ادامه داشته باشد، باعث بروز افسردگی در جوانی یا بزرگسالی میشود.
در این مقاله، درباره نشانه‌ها، علل و نحوه برخورد با کودکان پرخاشگر توضیح میدیم.
انواع پرخاشگری
1) پرخاشگری ابزاری
پرخاشگری پنهان، تهاجمی یا کنترل شده است که هدف آن آسیب رساندن به دیگری نیست، بلکه برای جلب توجه است. به عنوان مثال زمانی که کودکان از مادر یا پدر خود میخواهند اسباب بازی مورد علاقه‌شان را بخرند، اگر والدین بگویند:«بعدا میخریم.» کودک داد و فریاد راه می‌اندازه و آنقدر ادامه میدهد تا توجه والدین را جلب کند تا به خواسته‌اش برسد.
2) پرخاشگری انفعالی
این نوع از پرخاشگری صرفا برای آسیب رساندن به دیگری است. مثلا کودکی که برادر یا خواهرش را کتک میزند.
پرخاشگری با سن و سال چه ارتباطی دارد؟
مطالعات نشان دادند که معمولا بیشتر کودکان (چه دختر باشند و چه پسر) از سن دو سالگی و برخی از کودکان هم از سن 5 سالگی رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان میدهند. با رفتن به مدرسه، این رفتارها به مرور کاهش می‌یابند اما در سن 18 سالگی دوباره به اوج خود میرسند و بعد به تدریج کم میشوند. معمولا رفتارهای پرخاشگرانه شدید در پسران در بازه سنی 16 تا 18 سالگی و در دختران در بازه سنی 13 تا 15 سالگی رخ میدهد.
علل پرخاشگری در کودکان
اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه (ODD)
کودکانی که این اختلال را دارند، هرگز به حیوانات یا اشیا آسیب نمیرسانند، بلکه فقط نسبت به والدین، معلمان یا پرستار خود رفتارهای مقابله‌جویانه نشان میدهند و از آنها نافرمانی میکنند. اگر بیشتر از 6 ماه به صورت مداوم نشانه‌هایی مثل: سرپیچی از حرف‌های کسانی که از او مراقبت میکنند (والدین و معلمان)، کینه‌توزی نسبت به اطرافیان به خصوص کسانی که از او انتقاد کنند، جر و بحث درباره هر موضوعی، سرزنش افراد دیگر به خاطر اشتباهات خودش، زودرنج و تحریک‌پذیر بودن و زود از کوره در رفتن را داشته باشد، به احتمال زیاد به اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه مبتلاست. در این صورت میتوانید به کمک مشاورین روانشناس متخصص کودک، این اختلال فرزندتان را درمان کنید.
اختلال کم توجهی- بیش فعالی (ADD)
پرخاشگری و بی قراری کودک ممکن است به دلیل اختلال کم توجهی- بیش فعالی نیز باشد. اگر پرخاشگری همراه با علائم دیگری از این اختلال مانند: مشکل در تمرکز و توجه، مشکل در انجام تکالیف، بیش فعالی، بی نظمی، نوسانات خلقی مکرر و مشکل در مدیریت استرس و اضطراب باشد، باید برای بررسی‌های بیشتر و درمان، از مشاورین روانشناس متخصص کودک کمک بگیرید.
توصیف صحیح احساسات را نمیدانند
کودکان به خودی خود، نام و چگونگی توصیف احساسات مثبت و منفی را نمیدانند، به همین دلیل با رفتارهای خود سعی میکنند احساسات خود را نشان دهند. با رفتارهایی مثل پرت کردن اسباب بازی ، جیغ زدن و گریه کردن عصبانیت خود را نشان میدهند. بهتر است به کودک خود آموزش دهید تا بتواند احساسات خود را توصیف کند. هنگامی که او با رفتارش سعی میکند احساسش را نشان دهد، به او بگویید:«مثل اینکه الآن خیلی عصبانی هستی!» زمانی که شما نام احساس او را بیان میکنید او یاد میگیرد به جای اینکه اشیا را پرت کند یا جیغ بکشد، بگوید «من الآن عصبانی هستم» یا «من از تو دلخورم». احساسات را نام ببرید و به فرزندتان علائم و نشانه‌های هر احساسی را آموزش بدهید.
الگوبرداری از والدین
فرزندان بسیاری از رفتارها را از خانواده یاد میگیرند و همانندسازی میکنند. اگر والدین پرخاشگر باشند، فرزندان هم از آنها داد و فریاد زدن، فحش دادن یا حتی کتک زدن را یاد میگیرند و خودشان هم در زندگی خود روی افراد زیادی اجرا میکنند.
الگوبرداری از بازی‌های کامپیوتری
فرزندانی که بازی‌های کامپیوتری خشن و نامتناسب با سن و شخصیت‌شان بازی میکنند، از شخصیت‌های بازی که در حال کشتن یا کتک زدن به دیگران هستند و سایر رفتارهای خشن را از خود نشان میدهند، الگوبرداری میکنند.
ناکامی
اگر کودک به خواسته‌اش نرسد و احساس شکست کند، ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان دهد تا دیگران خواسته‌اش را اجرا کنند. اگر دیگران تسلیم شوند و خواسته‌اش را انجام دهند، رفتار پرخاشگرانه در کودک تثبیت میشود.
اضطراب
کودکان مضطرب، با پرخاشگری ناآرامی‌های خود را نشان میدهند اما از رفتارهای خود پشیمان شده و ممکن است از والدین معذرت‌خواهی میکنند.
افسردگی
پرخاشگری مداوم باعث افسردگی میشود و ممکن است با نشانه‌هایی مثل شب ادراری، کرختی و خستگی مزمن، گریه‌های بی دلیل و افت تحصیلی همراه باشد.
مدرسه
کودکان با الگوبرداری از معلمان و دانش آموزان پرخاشگر مدرسه، خودشان هم پرخاشگر میشوند و الگوهای رفتاری ناسالم آنها را می‌آموزند.
نشانه‌های پرخاشگری در کودکان
– کتک کاری
– فشردن دندان‌ها
– حمله به دیگران
– آسیب به خود و اعضای خانواده
– نگاه‌های تند و غضب آلود
– احساس خستگی بیش از حد کودک
– کاهش تمرکز
– گوشه گیری
– ایجاد مزاحمت برای دیگران
– به هم زدن نظم خانه و اجتماع
– سرزنش دیگران
نحوه برخورد با کودکان پرخاشگر
- اولین گام این است که نوع و علت پرخاشگری کودک را بشناسید. پس از رفع رفتارهای پرخاشگرانه‌اش، با او در مورد آن صحبت کنید تا دلایل را از زبان خودش بشنوید و بتوانید مشکلات را حل کنید.
- اگر متوجه شدید که علت پرخاشگری فرزندتان، الگوهای اشتباهی است که در بازی‌ها، خانواده یا مدرسه میبیند، بهتر است با او درباره الگوی اشتباهش صحبت کنید و توضیح دهید که رفتار پرخاشگرانه‌ای که آن شخص یا آن شخصیت در بازی دارد، درست نیست و او نباید همان رفتارها را الگوبرداری و تکرار کند.
- زمانی که فرزندتان رفتارهای پرخاشگرانه نشان میدهد، خونسردی خود را حفظ کنید و میدان جنگ بر سر اینکه شما قدرتمند هستید یا کودک‌تان، راه نیندازید. در این شرایط، لازم نیست به زورگویی‌های فرزندتان جواب مثبت دهید و رفتارهایش را تایید کنید اما مدام از کلمات منفی مثل «نکن» و «بس کن دیگه» استفاده نکنید چون باعث تقویت لجبازی در او میشود. بلکه میتوانید بگویید:«دوست دارم به خاطر مامان/بابا، فعلا چند روز صبر کنی تا اسباب بازی مورد علاقه‌ات رو برات بخرم.»
- تجزیه و تحلیل کنید که فرزندتان در چه شرایطی بیشتر رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان میدهد. بعضی از کودکان زمانی که گرسنه هستند عصبی و پرخاشگر میشوند، برخی دیگر زمانی که خواب آلود یا خسته هستند پرخاشگر میشوند. زمانی که تشخیص دادید کودک شما در چه شرایطی پرخاشگر میشود، سعی کنید در آن شرایط بیشتر از او مراقبت کنید و تشویق کنید تا در آن شرایط رفتار درست را انجام دهد. به عنوان مثال اگر کودکان زمانی که خسته است، پرخاشگر و زورگو میشود، با لحن آرام اما قاطع به او بگویید:«عزیزم تو خسته هستی. از صبح مدرسه بودی و در حال درس خواندن بودی. بهتره فعلا بخوابی و استراحت کنی. وقتی بیدار شدی در مورد این موضوع با هم صحبت میکنیم.» یا اگر کودک زمانی که گرسنه است پرخاشگر میشود، بگویید:«بعد از ناهار/شام درباره این موضوع صحبت میکنیم.»
- با فرزندتان ارتباط چشمی عمیق برقرار کنید. زمانی که به چشمان فرزندتان نگاه کنید و با او قاطعانه صحبت کنید، نفوذ و تاثیرگذاری بیشتری خواهید داشت.
- به کودک حق انتخاب بدهید. این روش برای کودکانی مناسب است که به خاطر قدرت کم‌شان و درواقع به خاطر قدرتمند نشان دادن خودشان، زورگویی و پرخاش میکنند. زمانی که فرزندتان برای خوابیدن آماده میشود، از او بپرسید:«اول میخوای مسواک بزنی یا لباس‌هاتو بپوشی؟» شاید این یک تصمیم گیری جزئی و بی تاثیر به نظر برسد اما اینطور نیست. زمانی که از فرزندتان درباره موضوعات کوچک و جزئی نظرخواهی میکنید، به او قدرت و حق انتخاب میدهید و وقتی این روش را تکرار کنید او دیگر با پرخاشگری قدرت نمایی نخواهد کرد.
- از کارهای روزمره کودک، بازی بسازید. بسیاری از کودکان هنگام مسواک زدن دندان یا حمام کردن، پرخاشگر، زورگو و آشفته میشوند و نسبت به آن کارها مقاومت شدید نشان میدهند. برای اینکه کارهای روزمره و ساده را برای فرزندتان لذت بخش و شیرین کنید، باید بازی بسازید. مثلا زمانی که میخواهید مسواک بزنید، مسواک را به هواپیما تشبیه کنید و بگویید:«عزیزم دهانت رو باز کن. هواپیما میخواد وارد فرودگاه بشه.» بعد مسواک را وارد دهان کنید و با خنده و بازی کودک را تشویق کنید تا مسواک بزند یا مثلا برای حمام کودک، اسباب بازی‌ها و صابون‌های خوشبو و فانتزی تهیه کنید تا کودک با بازی کردن، مشتاق شود حمام کند.
- درباره نتیجه کار برایش توضیح دهید. برای فرزندتان توضیح دهید که حمام کردن برای این است که تمیز و بانشاط شود یا مثلا مسواک زدن باعث میشود دندان‌هایش تمیز و براق شوند و دهانش خوشبو شود.
- الگوی خوبی برای فرزندتان باشید. اگر شما در هنگام عصبانیت، استرس و اضطراب بتوانید خودتان را کنترل کنید و درست عمل کنید، فرزندتان هم از شما یاد میگیرد که در شرایط سخت و پرتنش، چگونه باید برخورد کند.
به فرزندتان آموزش دهید تا بتواند در هنگام پرخاشگری و عصبانیت خود را آرام کند. برایش کتاب، مداد رنگی، پازل و… تهیه کنید و به او آموزش دهید که زمانی که عصبانی و ناراحت میشود، به جای پرت کردن اسباب بازی یا گریه کردن و فریاد زدن، مسئولیت آرام کردن خود را بپذیرد و مثلا با به هم ریختن و مرتب کردن پازل، رنگ‌آمیزی تصویر، نقاشی کشیدن و کارهای دیگه‌ای بتواند خود را آرام کند و کنترل رفتارش را به دست بگیرد.- زمانی که فرزندتان رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان میدهد، او را به مدت چند دقیقه از فعالیتی که دوست دارد انجام دهد، محروم کنید یا او را به اتاقش بفرستید و بگویید:«برای چند دقیقه به اتاقت برو، به رفتار اشتباهت فکر کن و برگرد.» اگر فرزندتان در هنگام پرخاشگری چیزی را شکست، از او بخواهید در صورت امکان آن را دوباره ترمیم کند یا به شما کمک کند خرده‌های شکسته شده را جمع کنید.
به فرزندتان آموزش دهید تا بتواند در هنگام پرخاشگری و عصبانیت خود را آرام کند. برایش کتاب، مداد رنگی، پازل و… تهیه کنید و به او آموزش دهید که زمانی که عصبانی و ناراحت میشود، به جای پرت کردن اسباب بازی یا گریه کردن و فریاد زدن، مسئولیت آرام کردن خود را بپذیرد و مثلا با به هم ریختن و مرتب کردن پازل، رنگ‌آمیزی تصویر، نقاشی کشیدن و کارهای دیگه‌ای بتواند خود را آرام کند و کنترل رفتارش را به دست بگیرد.اگر فرزندتان در جمع پرخاشگری کرد، چه کاری باید انجام دهید؟
اگر فرزندتان در جمع پرخاشگری کرد، هرگز او را در حضور دیگران خرد و تخریب نکنید چون باعث نابودی عزت نفس او میشود. کنترل‌تان را از دست ندهید، بلکه کودک را به اتاق ببرید و در خلوت با او صحبت کنید.
نحوه برخورد با کودک پرخاشگر باید بسیار حساب شده باشد تا به پرخاشگری، زورگویی و لجبازی کودک دامن نزند. همانطور که در بخش‌های بالا اشاره کردیم، پرخاشگری ممکن است به دلایل مختلفی ایجاد شود. قبل از اینکه نحوه برخورد با کودک‌تان را بیاموزید، باید بدانید که چرا او پرخاشگر شده، در چه شرایطی این رفتارها را بروز میدهد و شما چطور میتوانید از بروز رفتارهای پرخاشگرانه جلوگیری کنید. برای همین منظور، میتوانید از روانشناسان متخصص کودک همیار عشق کمک بگیرید تا مهارت‌های لازم برای برخورد با کودک‌تان و برای کنترل و رفع رفتارهای پرخاشگرانه‌اش را آموزش ببینید.
پرسش و پاسخ کوتاه