آیا دائم در حال سرویس دادن به دیگران هستید و اگر خواسته‌های دیگران را اجابت نکنید احساس گناه می‌کنید؟ حتی اگر به ضرر خودتان باشد به دیگران خدمت می‌کنید؟ در اوج خستگی و کار نمی‌توانید به دیگران نه بگویید؟ سنگ صبور همه می‌شوید و نسبت به درد و غم دیگران بسیار حساس هستید؟ به توجه دیگران محتاج هستید و از طرفی نمی‌توانید خواسته‌های خودتان را به آنها را بازگو کنید؟ در محیط کار و جمع دوستانه احساس می‌کنید دیگران از شما سوء استفاده می‌کنند اما با این حال باز هم کارهایشان را داوطلبانه انجام می‌دهید؟ وقتی دیگران قدر زحمات‌تان را نمی‌دانند خشمگین می‌شوید؟ اگر این خصوصیات را دارید احتمالا طرحواره ایثار در شما فعال است. در این مقاله قصد داریم درباره طرحواره ایثار صحبت کنیم.

طرحواره ایثار چیست و از کجا می‌آید؟

افرادی که دچار طرحواره ایثار هستند معمولا در دوران کودکی کسی را به عنوان همدم و همدل کنار خودشان احساس نکرده‌اند. کسی که آنها را حمایت کند، به درد و دل‌شان گوش کند و اگر نیازی داشت برایش فراهم کند و به او احساس با ارزشی و مهم بودن بدهد. در این شرایط کودک تصور می‌کند نیازهایش مهم نیست و کسی به نیازهای او توجه نمی‌کند و تنها در صورتی می‌تواند مورد محبت و توجه دیگران قرار گیرد که به آنها سرویس دهد. گاهی نیز والدین بیمار می‌توانند منجر به شکل‌گیری چنین طرحواره‌ای در کودک شوند زیرا کودک ناچار است یک پرستار مراقبت‌کننده باشد و از قالب کودکی که نیاز به محبت دارد به یک مادر مهربان و دلسوز تبدیل شود. همچنین والدینی که انتظار کمک و مسئولیت‌پذیری افراطی از کودک دارند نیز می‌توانند طرحواره ایثار را در او شکل دهند.

سه واکنش افراد دچار طرحواره ایثار

تسلیم

برخی افرادی که دچار طرحواره ایثار هستند تسلیم آن می‌شوند. تمام نیازهای خودشان را کنار می‌گذارند و دایه دلسوزتر از مادر دیگران می‌شوند. آنها جذب افرادی می‌شوند که معمولا نیاز به کمک دارند (مانند افراد بیمار) یا قصد سودجویی و سوء استفاده و همچنین افرادی که قدر زحمات دیگران را نمی‌دانند. گاهی نیز جذب افرادی می‌شوند که خودشان به تنهایی از پس کارهایشان بر نمی‌آیند و به یک قهرمان نیاز دارند که جور آنها را بکشد و هیچ کس بهتر از فردی که طرحواره ایثار دارد نمی‌تواند نقش قهرمان را بازی کند.

جبران افراطی

بعضی‌ها به جنگ افراطی با این طرحواره می‌روند. یعنی بر خلاف حالت تسلیم، به هیچ عنوان حاضر به هیچ گذشت و فداکاری نسبت به دیگران نیستند. حال دیگران را نمی‌فهمند و معتقدند هرکس باید خودش از پس کارهایش بربیاید. گاهی به شدت سودجو و منفعت‌طلب می‌شوند و سعی می‌کنند از دیگران سوء استفاده کنند تا نیازهای خودشان را برطرف کند. برخی از افراد خودشیفته، می‌توانند دارای این طرحواره باشند که به حالت جبران افراطی درآمده است.

اجتناب

عده دیگری از افراد دارای طرحواره ایثار، از هر موقعیتی که لازم باشد داد و ستد کنند گریزان هستند. نه توقعی از کسی دارند و نه اجازه می‌دهند کسی از آنها توقع داشته باشد.

ویژگی افرادی که گرفتار طرحواره ایثار هستند

1. نیازهای دیگران را الویت قرار می‌دهند وگرنه احساس گناه به آنها دست می‌دهد. همکار، دوست، فامیل، خویشاوند و همسایه همه می‌توانند روی او حساب کنند. افراد نزدیک زندگی‌شان نیز می‌دانند او همیشه مانند یک پرستار مراقب آن‌هاست.
2. معمولا کم پیش می‌آید از کسی درخواست کمک کنند، اگر هم کسی به آنها کمک کند باز احساس گناه می‌کنند اما از طرفی اگر قدر زحمات‌شان را ندانند و جبران نکنند هم عصبانی می‌شوند!
3. اگر وارد رابطه عاطفی شوند همه بار رابطه را به دوش می‌کشند و همیشه هم گله دارند که طرف مقابل توجه کافی را به من نمی‌کند با اینکه من همه کار برای او انجام می‌دهم.
4. فقط زمانی خوشحال می‌شوند که همه اطرافیانش خوشحال باشند، اگر کسی خوشحال نباشد او احساس می‌کند مقصر است که نتوانسته برای فرد ناراحت کاری انجام دهد.
5. اکثرا داوطلب انجام کاری هستند که بقیه حاضر نیستند به عهده بگیرند.
6. اگر از جبران افراطی استفاده کنند، برعکس 5 حالت قبل حاضر نیستند به دیگران کوچک‌ترین خدماتی ارائه کنند. برعکس تمام سعی‌شان را می‌کنند که از دیگران برای رفع نیازهای خودشان استفاده کنند. می‌توانند گاهی به شدت خسیس باشند و دیگران احساس کنند او توان همدردی و همدلی ندارد.

نکته1. گذشت و فداکاری متفاوت از طرحواره ایثار است

نمی‌توانیم همه افرادی که کمک و فداکاری نسبت به دیگران را دوست دارند دارای طرحواره ایثار بدانیم. فرد فداکار، با وجودی که می‌تواند به دیگران نه بگوید و از این نه گفتن احساس گناه نمی‌کند، اما کمک به دیگران را انتخاب می‌کند. همچنین می‌تواند نیازهای خودش را نیز مطرح کند و برای رفع نیازهای خودش تلاش می‌کند. اما فردی که طرحواره ایثار دارد، چاره‌ای جز از خودگذشتی ندارد چرا که اگر از خودش نگذرد احساس گناه می‌کند و از طرف دیگر تلاش خاصی برای برآورده شدن نیازهای خودش نمی‌کند.

نکته2. طرحواره ایثار و اطاعت متفاوت هستند

در طرحواره اطاعت فرد از ترس منابع قدرت از فرمایش‌های آنها اطاعت می‌کند. یعنی معیارهای بیرونی آنها را وادار به اطاعت می‌کند. اما در طرحواره ایثار، فرد به دلیل معیارهای درونی و ارزش قائل نشدن برای نیازهای خودش است که تن به انجام امور می‌دهد.

درمان طرحواره ایثار

اگر بعد از خواندن این مقاله، احساس می‌کنید می‌توانید دچار طرحواره ایثار باشید، حتما با یک مشاور صحبت کنید زیرا تشخیص و درمان طرحواره‌ها نیازمند یک روند علمی و تخصصی است. البته که آگاهی داشتن از نوع طرحواره‌هایی که داریم قدم بسیار بزرگی برای غلبه بر آن‌هاست اما آگاهی از وجود آنها کافی نیست. در زیر چند روش خودیاری برایتان آورده‌ایم که بتوانید قبل از مشورت با روانشناس از آن استفاده کنید.

چند روش ساده مقابله با طرحواره ایثار

• باید از روابطی که طرحواره ایثار شما را فعال می‌کنند دور شوید. نباید با افرادی که سودجو هستند و مسئولیت‌هایشان را به شما می‌سپارند وارد رابطه شوید.
• خاطرتان باشد شما آماده ایفا کردن نقش پدری و مادری هستید و جذب افرادی که رفتار کودکانه دارند و نیازمند مراقبت بالغانه هستند می‌شوید. این روابط طرحواره شما را تشدید می‌کند و نباید وارد آن شوید.
• باید یاد بگیرید نه بگویید. لیست کارهای روزانه‌تان را بنویسید و به خودتان قول دهید قبل از فداکاری همه آنها را برای خودتان انجام می‌دهید و به دیگران در رابطه با درخواست‌هایشان دوستانه نه می‌گویید.

• شما توانا بر همه امور و حلال مشکلات نیستید. این جمله را هر روز با خودتان تکرار کنید و اجازه دهید در اموری که به شما مربوط نیست دیگران خودشان تصمیم گیرنده باشند.
• شما حق دارید استراحت و تفریح کنید. حتما در هفته چند ساعت خود را به این موضوع اختصاص دهید.