آیا افکاری دارید که دائم تکرارشان می‌کنید و نمی‌توانید جلوی فکر کردن به آن را بگیرید؟ آیا وقتی مشغول انجام کاری هستید و نیاز به تمرکز دارید یکهو به خودتان می‌آیید و می‌بینید چندین ساعت را صرف افکار بیهوده کرده‌اید؟ آیا بیشتر از دیگران به نظافت اهمیت می‌دهید تا حدی که اطرافیان‌تان با شما به مشکل خورده‌اند؟ نگران نباشید، عده بسیاری از افراد مانند شما با چنین مشکلاتی دست و پنجه نرم می‌کنند و خبر خوب این است که این مشکلات قابل درمان هستند. در این مقاله راه‌های تشخیص وسواس و درمان آن را برایتان توضیح می‌دهیم.

وسواس چیست؟

اختلال وسواس فکری-عملی یا اختلال وسواسی-جبری یک اختلال روانی رایج و جدی است. به این اختلال OCD هم می‌گویند که مخفف Obsessive-Compulsive Disorder است. وسواس یک فکر، تصویر، ایده، احساس یا حرکت تکراری یا مضر است که با نوعی اجبار به فکر کردن یا عمل کردن همراه است که فرد علاقه دارد نسبت به آن مقاومت کند اما نمی‌تواند. وسواس چه فکری باشد چه عملی، از فرد وقت و انرژی قابل توجهی می‌گیرد به طوری که روند معمولی زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. فرد مبتلا می‌تواند فقط به وسواس فکری، عملی یا هر دوی آنها به صورت همزمان مبتلا باشد. در ادامه هر کدام از آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

وسواس فکری

منظور از وسواس فکری فکر یا تصویری است که مدام در ذهن تکرار می‌شود. افکار وسواسی ناخواسته‌اند و فرد نمی‌تواند آنها را کنترل کند یا به راحتی نادیده بگیرد. او نمی‌خواهد چنین فکرهایی در سر داشته باشد و نسبت به آن مقاومت می‌کند اما موفق به مقاومت نمی‌شود؛ افکار وسواسی می‌تواند آزاردهنده باشد و فرد از فکر کردن به آن‌ها ناراحت، پریشان یا مضطرب می‌شود و احساس گناه می‌کند. افکار وسواسی می‌تواند در ارتباط با مسائل مختلف باشد. رایج‌ترین وسواس‌هایی که افراد را آزار می‌دهد، عبارت است از:

• نگرانی درباره آلوده بودن خود یا چیزهایی مانند غذا
• بیمار می‌ترسد که اگر همه چیز منظم یا متقارن نباشد، اتفاق بدی رخ بدهد.
• نگرانی درباره آسیب دیدن خود یا دیگران
• افکار یا تصورات جنسی آزاردهنده
• باورهای مذهبی افراطی درباره اهمیت مذهب و موضوعات مذهبی
• روابط: فرد مدام درباره رابطه‌اش، تمایلات جنسی، خیانتکار بودن همسرش و احتمال از هم پاشیدن آنی رابطه‌اش فکر می‌کند.
• افکار جادویی: فرد فکر می‌کند که اگر کارهای خاصی را انجام بدهد، می‌تواند مانع از رخ دادن اتفاقات بد بشود یا این که فکر می‌کند تصور کردن رخدادهای بد احتمال وقوع آن‌ها را در دنیای واقعی افزایش می‌دهد.
• افکار خشونت‌آمیز: فکر کردن درباره داشتن رفتارهای خشونت‌آمیز با عزیزان یا اطرافیان از قبیل کشتن افراد بی‌گناه یا پریدن مقابل قطار.

وسواس عملی

رفتار اجباری به افکار یا کارهایی گفته می‌شود که فرد مدام آن‌ها را برای از بین بردن اضطراب ناشی از افکار وسواسی انجام می‌دهد. فرد معتقد است که اگر این رفتارهای جبری را انجام ندهد، خود یا یکی از نزدیکانش آسیب خواهد دید. برخی از افراد می‌دانند که چنین افکار و رفتاری منطقی نیست، بااین حال همچنان نمی‌توانند این رفتار جبری را متوقف کنند. در هر حال وقتی فرد در برابر رفتار جبری تسلیم می‌شود، آرامشی که از انجام این کارها احساس می‌کند، معمولاً ماندگار نیست و در نهایت فکر وسواسی اولیه را قوی‌تر می‌کند. بنابراین احساس می‌کند که دوباره باید آن رفتار جبری را انجام بدهد تا آرام‌تر بشود. تمام اشخاص مبتلا به OCD نشانه‌های رفتار جبری آشکاری ندارند که دیگران را متوجه مشکل‌شان بکند؛ برای مثال برخی از افراد واژه یا عبارتی را مدام در ذهن‌شان تکرار می‌کنند. متداول‌ترین رفتارهای جبری عبارت‌اند از:

• چک کردن مکرر: برای مثال بارها خاموش بودن یک وسیله برقی را بررسی می‌کند.
• شستن یا پاک کردن مکرر و شدید وسایل
• انجام دادن کارها با نظمی خاص، با الگویی تکراری یا در تعداد دفعات مشخص
• شمردن مکرر تا یک عدد خاص یا رعایت توالی خاص اعداد

شدت وسواس

شدت وسواس در همه افراد یکسان نیست، گاهی تنها در حد چند فکر یا عمل ساده است که مشکل خاصی برای زندگی شخص ایجاد نمی‌کند اما گاهی به حدی شدید است که کل زندگی فرد را مختل می‌کند. راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانی (DSM) سه درجه برای شدت وسواس در نظر گرفته است که درجه 1 کمترین و درجه 3 شدیدترین حالت آن است:

• درجه 1. مثلا فرد معتقد است که اگر در روز 20 بار پنجره را چک نکند شاید دزد وارد خانه شود یا نشود.
• درجه2. فرد معتقد است که اگر در روز 20 بار پنجره را چک نکند احتمالا دزد وارد خانه می‌شود.
• درجه3. فرد معتقد است اگر در روز 20 بار پنجره را چک نکند حتما دزد وارد خانه می‌شود.

شایع ترین وسواس‌های فکری

وسواس پاکی، نجاست و آلودگی

• مایعات بدن (مثل: ادرار و مدفوع)
• میکروب/ بیماری (مثل: ایدز، سرطان و …)
• آلاینده های محیطی (مثل: امواج رادیویی)

وسواس و نگرانی درباره از دست دادن کنترل شخصی

• تفکر و ترس از آسیب زدن به خود و دیگران
• تفکر و ترس از به ذهن آمدن تصاویر وحشتناک و خشن به ذهن
• تفکر و ترس از توهین کردن و زدن حرف های رکیک در جمع
• تفکر و ترس از دزدیدن اشیاء

وسواس و نگرانی درباره آسیب زدن به دیگران

• ترس از مسئول بودن برای رخ دادن اتفاقات بد (مثلا نگرانی درباره اینکه مبادا کاری کند که ساختمان آتش بگیرد)
• ترس از آسیب زدن به کسی به دلیل بی احتیاطی (مثال: مبادا به دلیل آلودگی دست‌های من دستگیره خانه کثیف شده و باعث شود مادرم بیماری لاعلاج بگیرد)

وسواس‌های مرتبط با کمال‌گرایی

• وسواس تقارن (مثلا همه کتاب‌های داخل قفسه کتاب از نظر اندازه قرینه باشند)
• ناتوانی در تصمیم‌گیری برای نگه داشتن اشیاء یا نگه داشتن آنها
• ترس از گم کردن چیزی

وسواس جنسی

• افکار یا تصاویر جنسی ممنوع
• افکار یا تخیلات جنسی درمورد دیگران
• افکار یا تصاویر جنسی درباره کودکان یا نزدیکان
• افکار آزار دهنده درمورد رفتار خشونت آمیز جنسی با دیگران

وسواسی مذهبی

• نگرانی درمورد زیر سئوال بردن خدا یا توهین به مقدسات
• نگرانی بیش از حد درمورد درست و غلط بودن امور اخلاقی

وسواس های دیگر

• افکار بدبینانه در مورد خوش شانسی و یا بدشانسی اعداد و یا رنگ‌های خاص

شایع ترین وسواس‌های عملی

وسواس شستشو

• شستن دست‌ها بیش از حد معمول و یا به روشی خاص (مثلا 10 بار شستن دست‌ها)
• بیش از حد طولانی بودن کارهایی مثل دوش گرفتن، مسواک زدن یا دستشویی رفتن (که یکی از دلایل طولانی بودن این کارها داشتن قواعد خاصی برای انجام آنهاست. مثلا حمام رفتن باید دقیقا طبق یک قاعده مشخص انجام شود).
• نظافت بیش از حد وسایل خانه و اشیاء دیگر
• انجام کارهای دیگر به منظور جلوگیری از تماس با آلودگی (مثلا دست نزدن به دستگیره درها)

وسواس چک کردن

• چک کردن اینکه به دیگران آسیب نمی‌رسانید (مثلا چک کردن مداوم خاموش بودن اجاق گاز)
• چک کردن این که اتفاق بدی رخ نداده نباشد (مثلا زنگ زدن مداوم به عزیزان)
• چک کردن این که اشتباهی مرتکب نشده باشید (چک کردن چندین باره قفل درب)
• چک کردن شرایط جسمی خودتان (انجام مکرر و بیش از اندازه آزمایشات، مثلا آزمایش ایدز)

وسواس تکرار

• دوباره‌خوانی یا دوباره‌نویسی (مثلا 5 بار خواندن یک پاراگراف)
• تکرار فعالیت‌های روزمره (مثلا قبل از نشستن یک بار بلند شدن و نشستن)
• تکرار حرکات بدنی (مثال: ضربه زدن با انگشت، چشمک زدن، تکان دادن سر و ..)

اجبارهای ذهنی

• مرور ذهنی وقایع به منظور جلوگیری از آسیب (چند بار فکر کردن به یک اتفاق مشخص)
• دعا کردن برای جلوگیری از آسیب دیدن خود یا دیگران
• شمارش در حین انجام یک تکلیف تا رسیدن به یک شماره “خوب”، “درست” یا “امن” (مثلا شمردن قدم‌ها یا پله‌ها)
• “لغو کردن” یا “حذف کردن” (مثال: جایگزین کردن یک کلمه “بد” یا یک کلمه “خوب” برای از بین بردن اثر منفی آن)

اجبارهای دیگر

• سوال پرسیدن مداوم برای اطمینان‌گیری (مثلا از دوست خود می‌پرسد مطمئنی لباسم به سطل آشغال نخورده؟)
• اجتناب از موقعیت‌هایی که ممکن است وسواس را راه‌اندازی کند (مثلا راه رفتن با فاصله زیاد از سطل آشغال)

علت مبتلا شدن به وسواس

وسواس هم مانند اکثر اختلالات روانی به دلیل چندین عامل به وجود می‌آید و تحقیقات در مورد وسواس سه عامل مهم را در ابتلا به آن شناسایی کرده‌اند:

• عامل ژنتیکی: افرادی که اقوام درجه یک آنها مانند پدر و مادر، خواهر و برادر بزرگتر به این بیماری مبتلا بوده‌اند، در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
• عامل محیطی: تجربه سوءاستفاده جسمی، جنسی یا عاطفی در سنین جوانی نیز در بروز اختلال وسواس مؤثر هستند. همچنین نوع سبک تربیت و فرزند پروری اثر جدی روی ایجاد وسواس دارد. برخی موارد دیگر اعم از افسردگی، اضطراب، تروما و عفونت استرپتوکوکی (اختلالات عصبی روانی خودایمنی) در کودکان نیز باعث ایجاد وسواس شوند.
• عامل مغزی: تحقیقات تفاوت قشر جلویی مغز در افراد مبتلا به وسواس – عملی را تأیید کرده‌اند.

درمان وسواس

اختلال وسواس فکری ـ عملی معمولاً با بهره‌گیری از درمان‌های مبتنی بر شواهد زیر درمان می‌شود:

• رفتاردرمانی شناختی (CBT)
• مواجهه درمانی و جلوگیری از واکنش (ERP)
• درمان دارویی

رفتاردرمانی شناختی

رفتاردرمانی شناختی ارتباط بین روش تفکر، احساس و رفتار انسان را بررسی می‌کند. رفتاردرمانی شناختی به تجربیات گذشته یا دوران کودکی نمی‌پردازد، بلکه متمرکز بر مشکلات و سختی‌های فعلی است. رفتاردرمانی شناختی به بیماران کمک می‌کند تا متوجه شوند که چگونه درباره خود و محیط اطراف‌شان فکر می‌کنند و چطور به موقعیت‌ها واکنش نشان می‌دهند. زمانی به گذشته پرداخته می‌شود که اثر اتفاقات گذشته همچنان باقی مانده باشد و همان اتفاق باعث ایجاد وسواس در شما شده باشد.

مواجهه درمانی و پیشیگری از واکنش

مواجهه درمانی و پیشگیری از واکنش (ERP)  در کنار رفتاردرمانی شناختی انجام می‌شود. این درمان به افراد کمک می‌کند با اشیا و هرچیزی که نسبت به آن وسواس دارد، با آن مواجه شوند. فرد با حمایت مشاور با آنچه که  وحشت‌زده‌اش می‌کند، برای مثال کثیفی یا میکروب، “مواجه” می‌شود. افراد با این ماجهه درمانی روش‌های دیگری را برای مقابله با ترس یا اضطراب یاد می‌گیرند و این روش‌ها را جایگزین اجتناب از آن موقعیت یا رفتار جبری مکرر می‌کنند. فرد به کمک مشاور این مواجهه با محرک ترس یا اضطراب را آن‌قدر تکرار می‌کند تا دیگر ترس یا اضطرابی در خود احساس نکند.

درمان دارویی

پزشکان نوعی داروی ضدافسردگی موسوم به مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI) را برای درمان اختلال وسواس فکری ـ عملی تجویز می‌کنند. فلوکستین، فلووکسامین، پاروکستین، سرتالین و سیتالوپرام از جمله متداول‌ترین داروهای دسته SSRI هستند که برای درمان اختلال وسواس فکری ـ عملی تجویز می‌شوند. اگر پزشک دارویی برایتان تجویز ‌کرد، حتماً از ایشان بخواهید که مزایای مصرف آن دارو و عوارض جانبی آن را برایتان توضیح بدهند.