«دوست ندارم نه بشنوم. اگه کسی درخواستم رو رد کنه، شدیدا بهم می‌ریزم و عصبانی میشم»، «دوست ندارم کسی برای رسیدن به اهدافم مانعم بشه»، «خیلی از کارهامو دیگران انجام میدن چون به نظرم وظیفه‌اشونه!»، «اگه کسی اونطور که من میخوام و لیاقتش رو دارم باهام رفتار نکنه، زود عصبی میشم ولی بعدش به خاطر عصبانیتم پشیمون میشم» آیا این جملات برای شما آشنا نیست؟ اگر شما هم این طرز تفکر و رفتارها را دارید، احتمالا طرحواره استحقاق در شما فعال است. در این مقاله درباره نشانه‌های این طرحواره، ریشه آن و راهکارهای درمانی آن توضیح می‌دهیم. اگر احساس می‌کنید نشانه های طرحواره در شما وجود دارد، برای درمان حتما از طرحواره درمانگر کمک بگیرید و فقط به راهکارهای عمومی این مقاله اکتفا نکنید.
نشانه‌های طرحواره استحقاق/بزرگ‌منشی
- برای فرد دارای این طرحواره بسیار سخت است که جواب «نه» را قبول کند.
- فرد احساس می‌کند نباید از قوانین و محدودیت‌های رایج جامعه پیروی کند.
- نمی‌تواند به اشتباهش اعتراف کند و یا عذرخواهی کند چون فکر می‌کند که معمولا حق با خودش است. یعنی معمولا متوجه اشتباهش نمی‌شود و اگر هم بشود، اعتراف نمی‌کند چون می‌ترسد شان و شخصیتش را با این کار پایین آورده باشد.
- فرد معتقد است که نیازها و خواسته‌هایش از دیگران متفاوت است.
- همیشه خودش را در اولویت هر چیزی قرار می‌دهد.
- اکثر افراد به او می‌گویند که او خودخواه، خودشیفته و سلطه‌جو است.
- طاقت ندارد که دیگران به او بگویند که چه کار بکند و چه کار نکند.
- فرد احساس می‌کند به نوعی نسبت به سایر افراد اطرافش، برتر است.
- احساس می‌کند باید هرطور شده بتواند کاری که می‌خواهد را در زمانی که می‌خواهد انجام بدهد. در غیر این صورت از کوره در می‌رود.
- درک و همدلی پایینی نسبت به دیگران دارد اما در درک کردن خودش بسیار عالی عمل می‌کند.
علت فعال شدن طرحواره استحقاق
حمایت و سلطه‌جویی افراطی والدین نسبت به فرزندان
اگر در خانواده‌ای بزرگ شده‌اید که والدین‌تان از شما بیش از حد حمایت می‌کردند و دوست داشتن شما تحت سلطه و کنترل آنها باشید، احتمال اینکه طرحواره استحقاق/بزرگ منشی در شما فعال باشد زیاد است.
آزادگذاری افراطی فرزندان
برعکس مورد فوق هم می‌تواند باعث فعال شدن این طرحواره در کودکان شود. یعنی آزادگذاری افراطی فرزندان نیز ریشه این طرحواره است. اگر فرزندان در حد لازم در کودکی کنترل نشوند و والدین برایشان هر چیزی را مهیا کنند و آنها را کاملا آزاد و رها بگذارند، فرزندان اصطلاحا لوس تربیت می‌شوند و طرحواره استحقاق در آنها شکل می‌گیرد. در بزرگسالی نیز این افراد توانایی «نه» شنیدن ندارند و دوست دارند روی دیگران کنترل و سلطه داشته باشند. همچنین این افراد در بزرگسالی نیز از اطرافیان‌شان انتظار دارند که باید هرطور شده، همه خواسته‌ها و نیازهایشان برآورده شود.
جبران افراطی برای مقابله با تله‌های دیگر
گاهی طرحواره استحقاق به صورت ناخودآگاه برای جبران افراطی علیه تله‌های دیگر به کار گرفته می‌شود. به عنوان مثال کسی که طرحواره رهاشدگی و محرومیت هیجانی دارد، از سبک مقابله‌ای جبران افراطی استفاده می‌کند و طرحواره استحقاق در او فعال می‌شود. یعنی فرد تسلیم طرحواره‌اش نمی‌شود، بلکه برعکس آن رفتار می‌کند، روی خودش متمرکز می‌شود و دیگران را رها می‌کند و یا درک و همدلی‌اش را در ارتباطات کاهش می‌دهد تا رها نشود و آسیب نبیند، بنابراین طرحواره استحقاقش بیشتر می‌شود.
تست طرحواره استحقاق
اگر به بیشتر سوالات زیر جواب مثبت بدهید، به این معنا است که در شما احتمالا طرحواره استحقاق فعال است.
- آیا از اینکه روی دیگران سلطه و کنترل داشته باشید، لذت می‌برید؟
- آیا معتقد هستید که مجبور نیستید از همه قوانین جامعه پیروی کنید چون شما استثنا هستید؟
- آیا دستاوردهای کارهایتان را برتر از دستاوردهای دیگران می‌دانید؟
- آیا دوست ندارید کسی جلوی شما را برای رسیدن به اهداف‌تان بگیرد؟
- آیا نسبت به افرادی که از شما باهوش‌تر، تحصیل‌کرده‌تر و توانمندتر هستند، احساس ناراحتی می‌کنید و در ارتباط با آنها راحت نیستید؟
- آیا به شدت در حال رقابت کردن با دیگران هستید؟
- آیا وقتی چیزی را می‌خواهید، برایتان سخت است که «نه» بشنوید؟
- آیا فکر می‌کنید کمک‌های شما به دیگران در مقابل کمک‌های سایر افراد، ارزشمندتر است؟
طرحواره استحقاق برای افراد چه مشکلاتی را ایجاد می‌کند؟
افرادی که طرحواره استحقاق دارند، معمولا به خاطر خودخواهی‌ها و عدم داشتن درک و همدلی نسبت به دیگران، بسیاری از ارتباطات اجتماعی‌شان را از دست می‌دهند چون کمتر کسی می‌تواند با خودخواهی‌های آنها کنار بیاید. بنابراین احساس تنهایی و مبتلا شدن به افسردگی، از جمله مشکلات و احساسات منفی این افراد که تجربه می‌کنند. این افراد حتی اگر به شدت موفق باشند، به دلیل تنهایی و برآورده نشدن نیازها و خواسته‌های عاطفی‌شان در ارتباطات اجتماعی، افسرده می‌شوند و دیگر چیزهایی که قبلا راضی‌شان می‌کرد، حالا دیگر برایشان ارزشی ندارد. پس موفق شدن افراد دارای این طرحواره، نمی‌تواند آنها را از این مشکلات نجات بدهد. این افراد ممکن است در حرفه و شغل خود نیز دچار مشکل شوند چون دوست ندارند کسی به آنها بگوید که چه کار کنند و چه کار نکنند، اما در محل کار ممکن است چنین شرایطی پیش بیاید. بنابراین آنها عصبانی می‌شوند، یا خودشان محل کار را ترک می‌کنند و یا به خاطر سرپیچی از دستورات مسئول شرکت، ممکن است اخراج شوند. در موارد شدیدتر این طرحواره، افراد ممکن است از قانون نیز سرپیچی کنند و با قانون و تنبیه‌های آن مواجه شوند.
سبک‌های مقابله‌ای طرحواره استحقاق
سبک مقابله‌ای تسلیم
شما همیشه نسبت به دیگران بی‌اعتنا هستید، انگار دیگران برای شما مهم نیستند و سایر نشانه‌های طرحواره را هم دارید. همچنین در اکثر مواقع احساس خشم می‌کنید و حتی ممکن است آن را به شدت ابراز کنید.
سبک مقابله‌ای اجتناب
شما همیشه سعی دارید بهتر از دیگران در کارتان عمل کنید و اگر چنین احساسی را در روابط یا در کارتان نداشته باشید، آن موقعیت را رها می‌کنید و از آن اجتناب می‌کنید. درواقع شرط شما برای ماندن در یک ارتباط یا یک کار یا یک محیط، این است که بر آن مکان و آدم‌ها تسلط داشته باشید. در غیر این صورت از انجام دادن آن کار یا ادامه دادن آن ارتباط اجتناب می‌کنید.
سبک مقابله‌ای جبران افراطی
شما در ارتباطات‌تان طوری عمل می‌کنید که انگار این طرحواره را ندارید. یعنی به جای تسلط داشتن روی دیگران، برعکس کاملا مطیع عمل می‌کنید. اما چون از درون این طرحواره را دارید، از مطیع بودن‌تان احساس رضایت ندارید و دائما احساس خشم می‌کنید.
راهکارهای درمانی تله استحقاق
مزایا و معایب این طرحواره را بنویسید
مزایای این طرحواره ممکن است این باشد که شما با پافشاری کردن روی اعتقادات و علایق‌تان، می‌توانید به اهداف و آرزوهایتان برسید یا می‌توانید به بالاترین حد از موفقیت برسید اما معایب این طرحواره بسیار بیشتر و برجسته‌تر است. گاهی افراد معایب رفتارها یا طرز تفکرات خودشان را نمی‌دانند، در این شرایط نوشتن معایب و فکر کردن به آن، می‌تواند به فرد کمک کند که از مشکلات رفتارها و طرحواره‌اش آگاهی پیدا کند تا بیشتر انگیزه پیدا کند که روی این موارد کار کند. مثلا معایب این طرحواره می‌تواند این باشد که دیگران شما را فردی خودخواه و خودشیفته می‌دانند، آنها دوست نخواهند داشت ارتباط‌شان را به صورت بلندمدت با شما حفظ کنند و… با دانستن و مرور کردن این موارد، احتمالا شما انگیزه پیدا می‌کنید که روی کاهش دادن و اصلاح این طرحواره بیشتر کار کنید.
سعی کنید بیشتر دیگران را درک کنید
از آنجایی که طرحواره استحقاق، درک و همدلی شما را نسبت به دیگران به شدت کاهش می‌دهد، سعی کنید خودتان تلاش کنید که دیگران را بیشتر درک کنید. یعنی به صورت خودآگاه، این کار را انجام بدهید. مثلا وقتی چیزی را از همسرتان می‌خواهید و او «نه» می‌گوید، یک لحظه مکث کنید، قبل از اینکه عصبانی شوید و به طرحواره‌تان بیشتر بال و پر بدهید، سعی کنید علت اینکه به درخواست‌تان جواب منفی داده است را واقع‌بینانه درک کنید. مثلا ممکن است علتش این باشد که او حالا از لحاظ مالی در وضعیت خوبی نیست و نمی‌تواند به خواسته‌تان جواب مثبت بدهد، ممکن است الآن خسته باشد و حوصله انجام دادن آن کار را نداشته باشد و یا ممکن است از شما درخواست کند که کمی صبر کنید تا درخواست تان برآورده شود. با خودتان فکر کنید که اگر شما در شرایط او بودید، آیا فورا می‌توانستید درخواستش را قبول کنید یا خیر؟ با خودتان فکر کنید که اگر چند روز صبر کنید و بعد درخواست‌تان برآورده شود، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ قطعا با صبر کردن، هیچ اتفاق فاجعه‌باری قرار نیست رخ بدهد. با فکر کردن به شرایط همسرتان و درخواستی که از او داشتید، می‌توانید خشم‌تان را در همان لحظه کاهش بدهید و منطقی تر فکر کنید. با به چالش کشیدن افکاری که از روی طرحواره استحقاق می‌آید، می‌توانید درک و همدلی‌تان را نسبت به دیگران افزایش بدهید و شدت طرحواره را در خودتان کاهش بدهید.
راهکارهای مدیریت خشم را یاد بگیرید
افرادی که طرحواره استحقاق فعال دارند، معمولا زود عصبانی می‌شوند و رفتارهای تکانشی و هیجانی شدیدی را از خودشان نشان می‌دهند. برای رفع این مشکل، باید تکنیک‌های کنترل خشم را بیاموزید و اجرا کنید تا بتوانید خشم‌تان را مدیریت کنید و دچار پشیمانی بعد از از کوره در رفتن نشوید.
طرحواره دیگر را نیز چک کنید
همانطور که توضیح دادیم، طرحواره استحقاق ممکن است برای جنگ علیه طرحواره دیگر در شما ایجاد شده باشد. بنابراین اگر فکر می‌کنید این طرحواره ریشه در دوران کودکی‌تان ندارد، چک کنید ببینید کدام طرحواره‌های بی‌ارزشی دیگر در شما فعال است. سپس برای درمان آنها اقدام کنید تا طرحواره استحقاق نیز درمان شود.
کارهایتان را خودتان انجام بدهید
اگر به دلیل این طرحواره، به دیگران وابسته هستید و احساس می‌کنید دیگران هر کاری که برایتان بکنند، وظیفه‌شان است، برای تغییر دادن این باور اشتباه اقدام کنید. سعی کنید مسئولیت زندگیتان را خودتان بر عهده بگیرید، کارهایتان را خودتان انجام بدهید و برای هر کدام از آنها برنامه‌ریزی کنید. بهانه نیاورید. به تنبلی‌تان غلبه کنید و خودتان اقدامات لازم برای انجام شدن کارهایتان، انجام دهید. اگر گاهی نیاز به کمک داشتید، اشکالی ندارد که از دیگران کمک بگیرید اما اینکه برای انجام دادن کارها و مدیریت کردن زندگیتان کاملا به دیگران تکیه کنید، اشتباه است.
از طرحواره درمانگر کمک بگیرید
برای درمان تخصصی و کامل طرحواره استحقاق/بزرگ‌منشی، می‌توانید از طرحواره درمانگران همیار عشق کمک بگیرید.
سخن پایانی
فردی که طرحواره استحقاق/بزرگ‌منشی دارد، در برابر «نه» شنیدن از طرف دیگران خشم شدیدی ابراز می‌کند. همچنین این افراد در مقابل افرادی که مانع رسیدن به اهداف‌شان شده‌اند نیز واکنش بد افراطی نشان می‌دهند. افراد دارای طرحواره استحقاق، خودشان را برتر و باارزش‌تر از دیگران می‌دانند و درک و همدلی کمی در ارتباطات خود دارند. این طرحواره باعث می‌شود بیشتر ارتباطات فرد خراب شود و فرد تنها شود. تنهایی بلندمدت و برآورده نشدن نیازهای عاطفی در ارتباطات اجتماعی، می‌توانید باعث افسردگی فرد شود. سبک‌های تربیتی آزادگذاری افراطی، کنترل‌گر و سلطه‌جو بودن والدین می‌تواند از دلایل فعال شدن این طرحواره باشند. همچنین گاهی این طرحواره برای جنگ با سایر طرحواره‌ها فعال می‌شود، در این صورت برای درمان، ابتدا باید طرحواره‌های قبلی درمان شوند تا این طرحواره نیز غیرفعال شود. در این مقاله چندین راهکار برای درمان این طرحواره توضیح داده شده است اما برای درمان تخصصی، می‌توانید از طرحواره درمانگران همیار عشق کمک بگیرید.
