همه ما ممکن است گاهی در زندگی دچار ترس و وحشت از موضوع یا موقعیت خاصی شده باشیم و قاطعانه می‌توانیم بگوییم همه افراد در زندگی هیجان ترس را تجربه کرده‌اند. ترس یک واکنش بسیار طبیعی در برابر تهدیدات یا موارد ناشناخته ذهن ما است اما گاهی وحشت ما از چیزی یا موقعیتی آنقدر طولانی می شود و آنقدر شدید است که زندگی ما را مختل می‌کند. این نوع ترس فوبیا به حساب می‌آید. در این مقاله توضیح می‌دهیم فوبی چیست؟ چطور به وجود می‌آید چه علائمی دارد و چطور درمان می‌شود.

معنای فوبیا

فوبیا از کلمه یونانی  Phobosبرگرفته شده است که به معنای ترس از چیزی است. این واژه برای ما ناآشنا نیست، شاید خیلی از افراد را دیده باشید که از ارتفاع، خون یا برخی حیوانات می‌ترسند و نمی‌توانند با آن روبرو شوند. این هراس‌های شدید که معمولا نیز منطقی نیستند و  به مدت طولانی در زندگی فرد دوام دارند هراس یا فوبیا نام دارد. بنابراین فوبیا ترس بیش از اندازه، غیر منطقی و طولانی مدت از یک موضوع خاص است. منظور از غیر منطقی بودن این است که موضوع ترس معمولا به شما آسیب جدی نخواهد رساند. مثلا خون آسیب‌رسان نیست یا گربه نمی‌تواند برای شما به اندازه وحشتی که از او دارید خطرناک باشد. اختلال هراس یا فوبیا همراه با اضطراب و تنش شدید در فرد است و می‌تواند مشکلات مهمی در زندگی اجتماعی و شخصی فرد به وجود آورد تا جایی که در موارد شدید، فرد به علت ترسش از خانه بیرون نمی‌آید.

ویژگی کلی افرادی که فوبیا دارند

افراد مبتلا به فوبیا، دائم از موضوعی که نسبت به آن هراس دارند دوری می‌کنند و همیشه این ترس در دل‌شان وجود دارد که مبادا با آن روبرو شوند. هنگام مواجه با موضوع مورد وحشت‌شان، اضطراب و تنش بالایی را تجربه می‌کنند تا جایی که گاهی علائم جسمی خطرناک ماند تپش قلب شدید و تنگی نفس به آن‌ها دست می‌دهد. البته شدت فوبیا در افراد مختلف متفاوت است و ممکن است از درگیری ذهنی ساده تا اضطراب شدید متغیر باشد.

علت به وجود آمدن فوبیا چیست؟

هم مسائل ژنتیکی و ارثی و هم عوامل محیطی در به وجود آمدن فوبیا دخیل هستند. از آنجایی که ریشه اصلی اختلال فوبیا، اختلالات اضرابی است بنابراین افرادی که اعضای خانواده‌ نزدیک‌شان درگیر یکی از اختلال‌های اضطرابی باشد به احتمال بیشتری نسبت به بقیه درگیر فوبیا می‌شوند. وجود اتفاقات ناخوشایند که موضوع خاصی را تداعی کند نیز می‌تواند منجر به فوبیا شود، مثلا در معرض حمله حیوان خاصی قرار گرفتن یا از دست دادن فردی در ارتفاع و … می‌تواند فرد را نسبت به آن موضوع وحشت‌زده کند. به طور کلی افرادی که از نظر ژنتیک مستعد اضطراب هستند معمولا بیشتر از سایرین در خطر ابتلا به انواع فوبیا قرار می‌گیرند.

علائم فوبیا

فوبیاهایی که در دوران کودکی ایجاد می‌شوند معمولا خفیف‌تر از فوبیاهای دوران بزرگسالی هستند و در مدت زمان کوتاهی به خصوص اگر درمان انجام شود از بین می‌رود. اما فویاهای دوران بزرگسالی جدی‌تر هستند و معمولا علائم زیر را دارند:

1. احساس افراطی و مداوم اضطراب و ترس که با شیء، فعالیت یا وضعیت خاصی بروز پیدا می‌کند.
2. احساس اضطراب غیرقابل کنترل و نامتناسب با موقعیت: یعنی فرد مبتلا با اینکه خطر جدی وجود ندارد دچار وحشت می‌شود. مثلا همه افراد ممکن است از گربه‌ای که به سمت ما حمله می‌کند بترسیم، اما افراد مبتلا حتی از یک گربه آرام یا حتی تصویر گربه وحشت دارند.
3. دوری و فرار و اجتناب از موقعیت، شیء یا وضعیتی که فوبیا را تشدید کند: افرادی که مبتلا به فوبیا هستند خودشان به اینکه ترس نامعقول دارند آگاه هستند و گاهی دچار شرم می‌شوند. بنابراین سعی می‌کنند وارد چنین موقعیتی نشوند تا هم از اضطراب ناشی از آن دوری کنند هم در معرض دید دیگران چنین علائمی را نشان ندهند.
4. علائم جسمی مرتبط با اضطراب: این علائم می تواند شامل لرزش، تپش قلب، تکلم سریع و یا ناتوانی در تلکم ، مشکلات معده، خشکی دهان، فشار خون بالا، سر درد، عرق کردن، تنگی نفس، سرگیجه، تهوع یا علائم دیگری باشند که منعکس‌کننده پاسخ “جنگ یا گریز” بدن نسبت به خطر هستند (چنین علائمی ممکن است به تشخیص اختلال وحشت یا پنیک اتک منجر شود).

انواع فوبیا

در حال حاضر انجمن روانشناسی آمریکا (American Psychiatric Association) بیشتر از 100 نمونه فوبیای مختلف رو معرفی کرده است. این فوبیاها به سه دسته فوبیای خاص یا ساده، فوبیا اجتماعی و فوبیای مکان‌های باز تقسیم‌بندی می‌شود. بیشترین تعداد فوبیا، فوبیا خاص است که در ادامه مهم‌ترین آنها را به شما معرفی می‌کنیم.

فوبیای خاص

فوبیا یا هراس خاص، رایج‌ترین شکل فوبیاست. در این نوع فوبیا فرد از یک شیء یا موقعیت به خصوص وحشت دارد. فرد به طور همزمان می‌تواند به چند نوع فوبیا مبتلا باشد. فوبیا خاص 5 دسته اصلی دارد:

• دسته اول: هراس از حیوانات

در این نوع فوبیا، فرد از یک حیوان خاص وحشت دارد. این وحشت فقط در مواقعی که با حیوان مواجه می‌شود اتفاق نمی‌افتد بلکه حتی تصاویر مربوط به آن یا صحبت از آن نیز باعث وحشت و اضطراب در فرد می‌شود. هراس از حیوانات شامل 9 دسته معمول است که در زیر آورده‌ایم:

1. ترس از عنکبوت (Arachnophobia)
2. ترس از مار (Ophidiophobia)
3. ترس از زنبور (Spheksophobia)
4. ترس از پرنده (Ornithophobia)
5. ترس از موش (Musophobia)
6. ترس از ماهی (Ichthyophobia)
7. ترس از سگ (Cynophobia)
8. ترس از سوسک (Entomophobia)
9. ترس از گربه (Entomophobia)

• دسته دوم: هراس از محیط‌های طبیعی

در این نوع فوبیا، فرد از برخی از محیط‌های طبیعی واهمه دارد. محیط‌های طبیعی گاهی می‌تواند خطرناک باشد و همه افراد لازم است در مواجه با آن احتیاط کنند اما ترس افرادی که فوبیا دارند بسیار بیشتر از چیزی است که باید باشد. مثلا قطعا همه افراد در ارتفاع مراقب خود هستند، اما افرادی که دارای فویای ارتفاع هستند حتی از شنیدن کلمه ارتفاع نیز مضطرب می‌شوند چه برسد به مقابله شدن با آن. شایع‌ترین فوبیاهای محیط‌های طبیعی عبارتند از:

1. ترس از ارتفاع (Acrophobia)
2. ترس از طوفان و رعد و برق (Astraphobia)
3. ترس از آب (Aquaphobia)

• دسته سوم: هراس از خون، جراحت یا تزریق

در این نوع فوبیا، فرد از خون یا هرچیزی که منجر به خونریزی شود یا خون را یادآوری کند حتی بوی الکل یا تزریق واهمه دارد. گاهی این ترس آنقدر زیاد است که فرد حتی از رفتن به مکان‌هایی که احتمال دیدن خون در آن وجود داشته باشد مانند بیمارستان خودداری می‌کنند.

• دسته چهارم: هراس از فعالیت‌ها و فرآیندها

در این نوع فوبیا، فرد از انجام کار به خصوصی می‌ترسد. این فعالیت به خودی خود ترس ندارد و افراد معمولی به راحتی از پس آن بر می‌آیند اما فردی که فوبیا دارد نسبت به این اعمال یا حتی تصور و تفکر نسبت به آن حساس هستند و دچار اضطراب می‌شوند. شایع‌ترین این فوبیاها عبارتند از:

1. ترس از بارداری و زایمان (tokophobia)
2. ترس از رانندگی (Vehophobia)
3. ترس از پرواز (Aerophobia)
4. ترس از آسانسور و فضاهای بسته (Claustrophobia)
5. ترس از مکان‌های از و شلوغ (Agoraphobia)
6. ترس از سخنرانی (Glossophobia)
7. ترس از موقعیت اجتماعی (Social anxiety)

• دسته پنجم: سایر هراس‌ها

یکسری ترس‌های شایع دیگر نیز وجود دارد که در دسته‌بندی بالا جا ندارند اما به رسمیت شناخته شده‌اند. برخی از آن‌ها عبارتند از:

1. ترس از دلقک (Coulrophobia)
2. ترس از دکمه (Koumpounophobia)
3. ترس از خفگی (Pseudodysphagia)
4. ترس از تهوع (Emetophobia)

فوبیاهای فرعی بر اساس DSM

راهنمای تشخیصی آماری بیماری‌های روانی (DSM) در آخرین نسخه خود، برخی فوبیاها را نام برده که به صورت رسمی وجود ندارد اما باید مورد توجه بالینی قرار گیرند. برخی از این نوع فویاها عبارتند از:

• ترس از حفره (Trypophobia)
• ترس از مرگ (Thanatophobia)
• ترس از تنها بودن (Monophobia)
• ترس از تاریکی (Nyctophobia)

فوبیاهای فرهنگی

فرهنگ بر نوع و شدت فوبیا اثر دارد. مثلا در فوبیای حیوانات، مردمان غربی بیشتر از عنکبوت واهمه دارند در حالی که فوبیای سوسک در شرق رایج‌تر است. برخی فوبیاها نیز وجود دارد که فقط مختص یک فرهنگ خاص هستند و فقط در منطقه خاصی دیده می‌شوند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• زار: این فویا در آفریقای شمالی و خاورمیانه دیده می‌شود. در کشور ایران نیز مردمان جنوبی کشور دچار این فوبیا می‌شوند. در این نوع فوبیا فرد از اینکه توسط ارواح خبیث تسخیر شود می‌ترسد.
• تای جین کیوفوشو: این فویا در ژاپن دیده می‌شود و فرد مبتلا دائم نگران است که مبادا دیگران را نارحت کند یا به آن‌ها توهین کند.
• کورو: نوعی فوبیا در چین، مالزی و تایلند شایع است که در آن فرد می‌ترسد آلت تناسلی‌اش به داخل بدنش برگشت پیدا کند و منجر به مرگ شود.

تشخیص فوبیا

تصیه می‌کنیم هرگز برای خودتان یا دیگران بدون مشورت مشاور فوبیا را تشخیص ندهید. تشخیص فوبیا باید توسط روانشناس یا پزشک و بعد از انجام تست و مصاحبه بالینی صورت بگیرد. علائم فوبیا باید با تاریخچه زندگی شما و سایر علائم‌تان بررسی شود تا تشخیص مطمئنی باشد. برای اینکه بتوانیم با اطمینان بگوییم دچار اختلال فوبیا هستید علائم زیر باید در نظر گرفته شوند:

• مختل شدن زندگی عادی: تا زمانی که فوبیا زندگی شخصی فرد را دچار اخلال نکند تشخیص داده نمی‌شود. مثلا فرد خود را در خانه حبس می‌کند یا آنقدر فکر مشغولی با موضوع فوبیا دارد که تبدیل به وسواس فکری می‌شود یا زمان زیادی را از فرد می‌گیرد به طوری که به سایر فعالیت‌های عادی‌اش نمی‌رسد.
• دوری و اجتناب: همانطور که گفتیم شدت فوبیا در افراد متفاوت است، برخی از افراد مبتلا می‌توانند تا حدودی موضوعی که از آن واهمه دارند را تحمل کنند اما به طور کلی همه افراد مبتلا تلاش می‌کنند از وضعیت یا موقعیت و شیء که از آن وحشت دارند دوری کنند.
• اضطراب پیشبینی‌کننده: افراد مبتلا به فوبیا خودشان نسبت به اضطراب‌شان آگاه هستند و می‌توانند پیشبینی کنند در چه مواقعی دچار اضطراب می‌شوند و می‌توانند و مایل هستند درباره هراس و اضطراب‌شان صحبت کنند.

آیا فوبیا قابل درمان است؟

خوشبختانه فوبیا قابل درمان است و تحقیقات بسیاری در این باره انجام شده است. برای هر فرد بسته به نوع فوبیا و شرایطی که دارد انواع درمان وجود دارد. گاهی در موارد شدید به تشخیص درمانگر ممکن است فرد به دارو درمانی در کنار روان درمانی نیاز داشته باشد و در اکثر مواقع نیز روان درمانی به تنهایی کفایت‌کننده است. هدف درمان این است که فرد بتواند علائم استرس و اضطرابش را کنترل کند و در مواجه به منبع فویا بتواند مدیریت شرایط را در دست بگیرد.

آیا فوبیا به خودی خود قابل درمان است؟

جواب سوال بالا یک نه قاطعانه است! در موارد خفیف شاید گاهی موضوع ترس فراموش شود اما ریشه آن باید حل شود و از بین برود. گاهی فوبیا آنقدر شدید است که یک اختلال روانی جدی به حساب می‌آید و زندگی فرد به خاطر آن فلج شده است. از آن گذشته خود فوبیا می‌تواند منجر به ایجاد بیماری‌های دیگر شود و عملکرد کلی فرد را مختل کند. بنابراین اگر احساس می‌کنید به فوبیا مبتلا هستید یا علائم آن را دارید از یک مشاور متخصص کمک بگیرید. روانشناسان همیار عشق نیز در این زمینه آموزش دیده و حرفه‌ای هستند و می‎‌توانند تا بهبود کامل فوبیا شما در کنارتان باشند.