تنبیه صحیح کودک به منظور اصلاح رفتار اشتباه او، میتواند یادآور تعهد و مسئولیت‌پذیری برای کودک باشد. در این مقاله توضیح می‌دهیم که توسط چه تنبیه‌هایی میتوان رفتار اشتباه کودک را اصلاح کرد و رفتار صحیح را به او آموزش داد، چه تنبیه‌هایی در اصلاح رفتار کودک هیچ اثر مثبتی ندارند و اتفاقا تاثیر بدی روی کودک می‌گذارند و چطور باید کودک را به روش صحیحی تنبیه کرد و رفتار صحیح را به او آموزش داد.
اصول مهم برای تنبیه کودک
به جای سرزنش خودِ کودک، کار بد او را سرزنش کنید
به جای اینکه از تنبیه بدنی استفاده کنید که آسیب‌های زیادی به همراه دارد، از تنبیه کلامی استفاده کنید. یعنی با کودک‌تان درباره اشتباهش، با لحن جدی صحبت کنید اما هرگز شخصیتش را خرد نکنید. یعنی به جای اینکه بگویید:«تو دختر/پسر بی ادبی هستی.» بهتر است بگویید:«امروز که در کوچه موقع بازی کردن، دوستت را هل دادی، کار زشت و بدی بود.» جمله اول، تمام شخصیت و هویت کودک را زیر سوال می‌برد و درواقع نوعی تخریب شخصیتی است اما جمله دوم فقط به رفتار زشت کودک اشاره میکند و تمام شخصیتش را زیر سوال نمی‌برد.
هرگز از تنبیه بدنی استفاده نکنید
تنبیه بدنی حتی اگر بسیار جزئی باشند هم تاثیر منفی روی کودک می‌گذارند. هرگز در هیچ شرایطی از تنبیه بدنی استفاده نکنید.
قبل از تنبیه، کمی مکث کنید
کودکان برای اینکه رفتارها و برخوردهای درست را یاد بگیرند، نیاز به زمان دارند. غیرممکن است که یک شبه کودکی همه چیز را یاد بگیرد و بتواند عمل کند. پس صبور باشید. زمانی که فرزندتان کار اشتباهی انجام میدهد، فورا از کوره در نروید و کاری نکنید یا چیزی نگویید که بعدا مجبور شوید از او عذرخواهی کنید یا پشیمان شوید. خونسردی خودتان را حفظ کنید و فکر کنید که چطور میتوانید آن رفتار را با شیوه مناسبی اصلاح کنید. شاید نیازی به تنبیه جدی فرزندتان نباشد و شاید بتوانید با صحبت جدی با او، به کودک تان رفتار صحیح را آموزش دهید.
از کلمات منفی و اضطراری حساب شده‌تر استفاده کنید
اگر شما مدام در هر موقعیتی بگویید:«نه نکن.»، «دست نزن» و…. این کلمات و عبارات، قدرت خود را از دست خواهند داد و برای کودک عادی خواهند شد. از این عبارات زمانی استفاده کنید که خطری کودک‌تان را تهدید میکند، مثلا کودک دستش را به قابلمه داغ نزدیک کرده یا میخواهد شئ فلزی باریکی را وارد پریز برق بکند.
در جمع هرگز کودک را تنبیه نکنید
تنبیه کودک در جمع، باعث نابود شدن عزت نفس او میشود. اگر در جمع بودید و کودک‌تان کار اشتباهی انجام داد، او را به اتاقی ببرید که کسی آنجا حضور نداشته باشد و با کودک‌تان درباره رفتار اشتباهش صحبت کنید و از او بخواهید که دیگر آن رفتار را تکرار نکند.
نقاط قوت کودک را هم بیان کنید
اگر در طول روز از کارهای خوبی که کودک انجام میدهد تعریف و تمجید کنید و به نقاط قوت او هم اشاره کنید، تنبیه موثرتر خواهد بود چون کودک توجه و تشویقی که از طرف شما نیاز دارد را به موقع دریافت میکند، بیشتر با شما صمیمی‌تر میشود بنابراین بیشتر به حرف‌ها و تذکرات‌تان گوش میدهد و متوجه میشود که شما علاوه بر اشتباهاتش، خوبی‌هایش را هم می‌بینید. بنابراین دفعات بعدی، سعی میکند کمتر اشتباه کند تا تشویق شود و نه تنبیه!
قبل از تنبیه کودک، انتظارات‌تان را از او مشخص کنید
ابتدا فرق بین کار درست و غلط را به کودک‌تان آموزش بدهید و بعد از او انتظار داشته باشید که کار درست را انجام بدهد.
روش‌های مناسب تنبیه کودکان به جای تنبیه بدنی
بی اعتنایی به کودک
اگر فرزندتان کار خطرناک و آسیب‌رسانی مثل نزدیک کردن دست به آتش، دست زدن به پریز برق و دست زدن به شئ تیز و برنده مثل چاقو انجام داد، برای تنبیه و جلوگیری از تکرار این رفتارهای خطرناک، به او بی‌اعتنایی کنید. زمانی که کودک میبیند که مادر یا پدرش دیگر به او توجه نمیکنند، تمام تلاش خود را میکند تا دوباره توجه والدین را جلب کند. دقت کنید که بی‌اعتنایی نباید بیشتر از چند دقیقه طول بکشد، در غیر این صورت به کودک آسیب زیادی میرسد. دفعه بعد اگر کودک‌تان کارهای خطرناک را انجام نداد و مواظب بود، سعی کنید به او هدیه کوچکی به عنوان پاداش بدهید. البته همیشه این کار را نکنید چون برایش عادی میشود و اثربخشی‌اش کم میشود.
محروم کردن موقتی کودک از چیزی که دوست دارد
این روش را اینطور باید اجرا کنید که کودک‌تان را از انجام دادن فعالیتی به صورت موقتی و به مدت کم، محروم کنید. البته آن فعالیت نباید طوری باشد که کودک احساس کند چیز بسیار باارزشی را از دست داده است. در این روش، به این نکات توجه کنید:
1) دلایل محرومیت را برایش توضیح دهید: برای کودک توضیح دهید که این محرومیت به دلیل رفتار نادرستش است و این محرومیت برای ترک رفتار اشتباهش ضروری است.
2) محل اخراج باید مناسب باشد: مثلا اگر کودک‌تان عادت دارد هر روز به کوچه برود و بازی کند، میتوانید در خانه را ببندید و اجازه ندهید برای بازی کردن بیرون برود و او را به سمت اتاقی دیگر هدایت کنید تا برای چند دقیقه (بستگی به سن کودک دارد. به عنوان مثال کودک 5 ساله باید 5 دقیقه محروم شود) به رفتارش و آنچه که باید برای جبران انجام دهد، فکر کند. البته اتاق اخراج او نباید یک اتاق تنگ و تاریک باشد. مثلا از حمام یا انباری به هیچ وجه برای تنبیه کودک استفاده نکنید چون در او احساسات منفی مثل ترس و اضطراب ایجاد خواهد شد.
3) مدت تنبیه: بعضی از والدین برای تنبیه کودک‌شان، یک یا چند ساعت زمان تعیین میکنند در صورتی که مثلا برای تنبیه کودک 5 ساله، 10 دقیقه کافیست.
4) مقاومت: اگر کودک از محل اخراج فرار کرد یا سعی کرد در مقابل تنبیه مقاومت کند، به او بگویید که اگر به مقاومتش ادامه بدهد یک یا دو دقیقه به زمان تنبیهش اضافه خواهد شد. دقت کنید که زمان تنبیه را نباید بیش از این اضافه کنید.
عصبانی شوید
برای تنبیه بعضی از کودکان نیاز است که کمی عصبانی شوید تا بتوانید کنترل اوضاع را در دست بگیرید. مثلا با لحن قاطع بگویید:«دیگه دارم از دستت عصبانی میشم!» دقت کنید که داد و فریاد نکنید یا از کوره در نروید. لحن قاطع کافیست.
استفاده از پیامدهای مناسب
برای کودک، پیامدهای رفتارش را توضیح دهید. مثلا توضیح دهید که اگر شئ فلزی را وارد پریز برق کند، آسیب شدید میبیند یا اگر دستش را به آتش بسیار نزدیک کند، می‌سوزد. میتوانید از طریق انیمیشن‌ها هم پیامد کارهایش را به او آموزش دهید. انیمیشن‌های آموزشی که نشان میدهند مثلا دست زدن به آتش چه پیامد خطرناکی برای کودک به همراه دارد، به کودک آموزش میدهند که هرگز این کار خطرناک را امتحان نکند تا آسیب نبیند.
از او بخواهید ورزش کند
زمانی که کودک کار اشتباهی انجام میدهد، مثلا حرف شما را گوش نمیکند و اسباب بازی‌هایش را در اتاق پذیرایی و هر جایی که میرود رها میکند و میرود، از او بخواهید که به عنوان تنبیه ورزش کند، مثلا طناب بزند. مخصوصا اگر کودک شما ورزش کردن را دوست نداشته باشد، این کار شما هم تنبیه محسوب میشود و هم عادت سالم ورزش کردن در او نهادینه میشود. البته همیشه از این روش استفاده نکنید چون باعث خستگی کودک میشود.
برای کارهای خوب، امتیاز تعیین کنید
برای یک سری از کارهای خانه که کودک توانایی انجام آنها را دارد، امتیاز تعیین کنید. مثلا برای جمع کردن ظروف 20 امتیاز، برای تا کردن لباس‌هایش 30 امتیاز، برای جمع کردن بخشی از اتاقش 50 امتیاز، برای آبیاری گلدان‌ها 25 امتیاز در نظر بگیرید. زمانی که کودک کار ناپسندی انجام میدهد مثلا در کوچه با پسر همسایه دعوا میکند و او را هل میدهد، برای تنبیه به او بگویید:«باید در حد 50 امتیاز کار انجام بدی تا کار اشتباهت جبران بشه.» اجازه بدید خودش انتخاب کند که میخواهد یک کار 50 امتیازی انجام دهد یا مثلا یک کار 10 امتیازی و یک کار 40 امتیازی. در این مرحله، به کودک حق انتخاب بدهید.
برای او تایمر بذارید
اکر فرزندتان مشق‌هایش را دیر تمام میکند، میتوانید براساس توانایی او و میزان مشق و تکالیفش، زمان تعیین کنید و در کنارش یک تایمر بگذارید و بگویید:«یک ساعت زمان داری مشق امروز را تمام کنی. اگر صدای زنگ به صدا دربیاد اما تو هنوز تمام نکرده باشی، امروز نمیتونی کارتون مورد علاقه‌ات رو ببینی.» این روش باعث میشود کم کم فرزندتان منظم شود و به موقع کارهایش را انجام دهد.
وقت خواب تعیین کنید
کودکان از خوابیدن متنفر هستند چون دوست دارند بیشتر بازی کنند. اگر کودک کار اشتباهی در آن روز انجام داده است، به او بگویید که باید امروز یک ساعت زودتر بخوابد. در روزهای بعدی اگر کار درست و خوبی انجام داده که نیاز به تشویق دارد، اجازه بدهید به عنوان پاداش، نیم ساعت دیرتر بخوابد.
مسئولیت کودک را از او نگیرید
اگر مثلا در حین جمع کردن اسباب بازی، کار بدی انجام داد و تنبیهش کردید، بعد از پایان مدت زمان تنبیه، به او یادآوری کنید که باید به کارش ادامه بدهد و اسباب بازی‌هایش را جمع کند. اجازه ندهید تنبیه کودک، راهی برای فرار از مسئولیت‌هایش شود چون او بدعادت میشود و از تنبیه سوءاستفاده میکند تا مسئولیت‌هایش را انجام ندهد یا نصفه و نیمه رها کند.
تصحیح رفتار اشتباه
مثلا اگر کودک‌تان روی دیوار نقاشی می‌کشد، به او پیامد کاری را که انجام داده است را آموزش دهید یعنی از او بخواهید تا با دستمال، دیوار را تمیز کند. اگر نتوانست، به او آموزش دهید تا بتواند تمیز کند. اگر مقاومت کرد، دستانش را بگیرید و کمکش کنید تا کار اشتباهش را جبران کند.
تمرین رفتار مثبت
اگر به خاطر داشته باشید در دوران مدسه زمانی که کلمه‌ای را اشتباه می‌نوشتیم یا جدول ضرب را اشتباه می‌گفتیم، معلم برای تنبیه از ما می‌خواست تا آن کلمه را در یک صفحه یا جدول ضرب را چندین بار بنویسیم. این روش هم براساس همان روشی است که معلمان از آن استفاه می‌کردند. مثلا اگر کودک‌تان روی دیوار نقاشی کشیده و شما از او می‌خواهید که نقاشی را پاک کند، از او بخواهید که قسمتی از اتاقش را هم تمیز و مرتب کند. البته به سن فرزندتان هم توجه کنید. اگر فرزندتان سن کمی داشته باشد، طبیعی است که نتواند کارهای زیادی را انجام دهد.
فرستادن کودک به اتاق
این روش، روش خوبی به جای داد و فریاد زدن یا کتک زدن کودک است. زمانی که کودک را به تنهایی به اتاقش می‌فرستید، به او بگویید:«در این مدت، به کار اشتباهی که کردی فکر کن و برگرد.» او فرصت کافی برای فکر کردن را خواهد داشت و همچنین از فعالیتی که انجام می‌داد و در آن هنگام اشتباهی انجام داده بود هم محروم میشود. البته دقت کنید که مدت زمان این روش هم باید کوتاه و در حد چند دقیقه باشد.
تهدید کردن
تهدید کردن هم روش خوبی است اما نباید تهدید جدی و خطرناکی باشد چون تهدید فقط برای ترساندن کودک است. مثلا میتوانید اینگونه تهدید کنید:«اگر باز هم فلان کار رو تکرار کنی، به پدرت خواهم گفت.» تهدید نباید باعث مضطرب شدن کودک شود. به عنوان مثال اصلا نباید او را تهدید به بیرون کردن از منزل بکنید.
آثار مخرب تنبیه بدنی
اضطراب
تنبیه بدنی باعث میشود کودک دائما مضطرب باشد و بترسد که دوباره آن تنبیه شدید تکرار شود، مخصوصا در حضور دیگران که باعث شرم و خجالتی‌اش هم میشود. تنبیه بدنی، زمینه‌ساز ایجاد انواع اختلالات روانی است.
از بین رفتن اعتماد به نفس
کودکی که مدام مورد تنبیه بدنی قرار می‌گیرد به خصوص اگر در جمع تنبیه شود، کم کم احساس بی کفایتی و ناتوانی کرده و شهامت و شجاعت انجام کارهای بزرگ‌تر را از دست میدهد.
احساس حقارت
کودکی که مورد تنبیه بدنی قرار می‌گیرد، کم کم احساس میکند که شخص بی ارزش و حقیری است و حتی ممکن است در آینده، کارهای اشتباه و خلاف را به راحتی انجام دهد.
روحیه زورگویی را تقویت میکند
تنبیه بدنی به کودک می‌آموزد که خودش هم میتواند به شخص ضعیف‌تر از خود زور بگوید یا حتی کتک بزند تا طرف مقابل خواسته‌هایش را انجام دهد.
دروغگویی
کودک مجبور میشود برای فرار از مجازات و تنبیه بدنی، دروغ بگوید و کم کم دروغگویی در او تقویت میشود.
کینه‌توزی نسبت به تنبیه‌کننده
کودک نسبت به شخصی که او را تنبیه بدنی می‌کرد کینه می‌گیرد و در بزرگسالی سعی میکند به هر روشی از او انتقام بگیرد.
ایجاد حس بدبینی
کودک احساس میکند، مادر و پدرش که امن‌ترین افراد جهان برای او هستند، به او صدمه می‌زنند، پس دیگران هم حتما به شیوه‌های مختلف این کار را انجام خواهند داد. بنابراین نسبت به دنیا و افراد دیگر، به شدت بدبین میشود. درواقع طرحواره بدرفتاری و بی اعتمادی در او شکل می‌گیرد و لجبازی هم در او تقویت میشود.
تنبیه‌هایی که هرگز نباید انجام دهید
کتک زدن با دست، چوب، دمپایی یا هر وسیله دیگری- تنبیه با سس تند یا فلفل
- تنبیه با قاشق داغ
- تنبیه با دوش آب سرد
- ضربه زدن به دست با خط کش، چوب و….
- کشیدن مو یا گوش کودک
- اهانت به کودک
- بیرون کردن از منزل برای چند ساعت یا چند دقیقه
کتک زدن با دست، چوب، دمپایی یا هر وسیله دیگریتنبیه کردن بیش از حد کودک، کتک زدن، انتقاد کردن افراطی، تخریب شخصیتی، مقایسه کودک با همسالانش و… باعث میشوند کودک آسیب روحی و روانی جدی ببیند که در آینده او تاثیر زیادی خواهد داشت. پس برای اینکه احتمال وارد شدن هرگونه آسیب به کودک‌تان را کم کنید، باید تغییراتی را در سبک تربیتی خود وارد کنید و سبک تربیتی صحیحی که متناسب با شخصیت و ویژگی‌های فرزندتان است را در پیش بگیرید. در این زمینه، روانشناسان متخصص کودک همیار عشق به شما کمک میکنند تا با توجه به شرایط خودتان و فرزندتان، بتوانید رفتارهای اشتباه او را اصلاح کنید و با تنبیه و محروم کردن موقتی فرزندتان، رفتارهای درست را به او آموزش دهید.
پرسش و پاسخ کوتاه