روانکاوی یکی از روش‌ها و رویکردهای مهم درمانی در روانشناسی است که افراد زیادی دوست دارند در مورد آن اطلاعات بیشتری کسب کنند. ممکن است برای شما هم سوال پیش بیاید که روانکاوی چیست؟ آیا او با سایر روانشناسان متفاوت است؟ روانکاوی برای چه کسانی مناسب است و مردم برای چه مشکلاتی باید به روانکاو مراجعه کنند؟ حتی این سوال که روانکاوی برای چه کسانی مفید و موثر نیست. در این مقاله سعی شده است تا شما را با رویکرد روانکاوی آشنا کنیم و به سوالات شما درباره این رویکرد روانشناسی پاسخ دهیم.

روانکاوی چیست؟

در این رویکرد تلاش می­‌شود تا فرد بتواند از هر آنچه که در فکرش می­‌گذرد، صحبت کند. منشأ اصلی روانکاوی تلاش­‌های روانشناسی به نام زیگموند فروید است. او به این نکته باور داشت که در ذهن انسان ساختاری وجود دارد که شامل 3 بخش می‌­شود: خودآگاه، نیمه خودآگاه و ناخودآگاه. در بخش خودآگاه ما متوجه رفتارهای خود هستیم و نسبت به آن‌ها هوشیارانه عمل می­‌کنیم. مثلاً می‌­دانیم گرسنه هستیم و به دنبال غذاخوردن می­‌رویم. بخش دوم یعنی نیمه­ خودآگاه یعنی بخشی که شما با کمی تلاش می‌­توانید به آن دسترسی داشته باشید، مثلاً وقتی می­خواهید جزئیات یک خاطره قدیمی را به یاد بیاورید، کمی باید زمان بگذارید و فکر کنید. در نهایت گاهی به صورت ناخودآگاه عمل می‌­کنید، در واقع کنترلی روی بخش ناخودآگاه ذهن خود ندارید. مثلاً نمی­‌دانید چرا در رابطه­ عاطفی براثر یک اتفاق به شکل خیلی شدیدی عصبانی می­‌شوید یا گاهی اضطراب شدیدی را تجربه می­‌کنید، اما علت اصلی آن را نمی­‌دانید.­ اساس روانکاوی روی ناخودآگاه بنا نهاده شده است. کاری که فروید و شاگردانش در روانکاوی انجام می‌­دانند، این بود که با روش­‌هایی سعی می­‌کردند تا به ناخودآگاه فرد دسترسی پیدا کنند. فروید معتقد بود که ریشه مشکلات حال حاضر ما، مربوط به مسائل و خاطرات دوره کودکی بخصوص پنج سال اول زندگی است. یعنی اگر فردی در دوره کودکی آسیب ببیند، به صورت ناخودآگاه و در طول زندگی، این آسیب‎­ها به روی او اثر می­‌گذارند و تا زمانی که آن‌ها را درمان نکند، در چرخه رفتارهای تکراری و ناسالم باقی می­‌ماند.

مکانیزم‌­های دفاعی

در طول زندگی ما سعی می­‌کنیم تا با استفاده از روش‌­های دفاعی، از آن آسیب­‌هایی که خورده‌­ایم، فرار کنیم تا اضطراب کمتری را تجربه کنیم. این روش‌­ها را فروید مکانیزم­‌های دفاعی نامید که در ادامه تعدادی از آن‌ها معرفی می­‌شود. در واقع زمانی که شما مضطرب می­‌شوید با استفاده از روش­‌های زیر سعی می­‌کنید اضطراب خود را کم کنید.

انکار کردن

رایج‌­ترین روش دفاع از خودمان که به صورت ناخودآگاه اتفاق می‌­افتد، انکار کردن است. در واقع هر زمانی واقعیت­‌های تلخ را نپذیریم، شروع به انکار می­­‌کنیم. این دفاع ناپخته است و هرچقدر بیشتر شود، ذهن به سمت بیماری­‌های روانی حرکت می‌­کند. مثلاً شما می‌­دانید رابطه­ عاطفی‌­تان به اتمام رسیده است، ولی اگر این را بپذیرید، مضطرب می­‌شوید، پس شروع به انکار واقعیت می­‌کنید و همچنان تصور می­‌کنید که طرف ­مقابل نرفته است و کنار شماست.

درون­ فکنی

روش بعدی درون­ فکنی است. یعنی وقتی شما علت تمامی اتفاقات را به خود نسبت می­‌دهید. اگر دیگران به خوبی عمل کنند یا موفقیتی کسب کنند، شما آن را به عملکرد خودتان نسبت می‌­دهید. گاهی هم به شکل منفی اتفاق می‌­افتد. مثلاً وقتی شما با یک اتفاق تلخ روبرو می­‌شوید، خود را مسبب آن اتفاق می‌­دانید و سهم بقیه عوامل را در بروز آن اتفاق نادیده می‌­گیرید. برای مثال رابطه­‌تان به مشکلی برمی­‌خورد، شروع به سرزنش می‌کنید که اگر من آن کار را نمی‌­کردم یا آن رفتار خاص را نداشتم، این مشکل در رابطه بوجود نمی‌­آمد. بله گاهی ممکن است واقعاً به علت رفتار نامناسب شما، در رابطه مشکلی بوجود بیاید، اما سهم سایر عوامل مثل واکنش طرف­ مقابل­‌تان را نادیده گرفته‌­اید.

 فرافکنی

یک روش دیگر که برخلاف درون­ فکنی است، فرافکنی است. در این روش دفاعی، مسئولیت اشتباه خود را نمی­‌پذیرید و تمامی مشکلات زندگی خود را به دیگران نسبت می‌­دهید. مثلاً اگر در رابطه به مشکلی بربخورید آن را به طرف­ مقابل و یا شرایط زندگی نسبت می‌­دهید و اصلاً سهم خود را از آن مشکل در نظر نمی‌­گیرید.

 جسمانی­ سازی­ کردن

دفاع دیگری که به صورت ناخودآگاه انجام می­‌دهیم تا از اضطراب مشکلات در امان باشیم، جسمانی­ سازی­ کردن است. در این حالت اگر مشکلی ذهن شما را مشغول کند، به صورت علائم و دردهای جسمانی خود را نشان می­‌دهد. مثلاً وقتی در رابطه هستید و طرف­ مقابل با شما به سردی رفتار می‌­کند، شما به صورت ناخودآگاه، این مشکل را جسمانی می­‌کنید و به صورت معده­ درد، سردردهای  شدید و سایر دردهای جسمانی خود را نشان می­‌دهد. البته در این مدل دفاع روانکاو بررسی می­کند که این دردهای جسمانی شما، واقعاً علت جسمانی نداشته باشد و به علت بیماری خاصی بوجود نیامده باشد.

عقلانی­ سازی­ کردن

دفاع بعدی، عقلانی­ سازی­ کردن است. شاید برای شما هم پیش آمده باشد که در مواقعی که فشار عاطفی زیادی را تجربه می‌­کنید، به منطق پناه ببرید و به صورت افراطی از عاطفه و احساس فرار می‌کنید. در این حالت شما نمی­توانید از قدرت همدلی کافی برای ارتباط با دیگران استفاده کنید.

دلیل ­تراشی

دلیل­ تراشی از دیگر دفاع­هایی است که زمانی که شما مضطرب می­‌شوید و یا نمی­‌خواهید واقعیت را بپذیرید، اتفاق می‌­افتد. مثلاً وقتی رابطه عاطفی‌تان تمام شده است، برای چک کردن دائما صفحات مجازی­ او دلیل می­‌آورید که” فقط می­‌خوام عکسای صفحه­‌اش رو ببینم و حسی ندارم” و شروع به آوردن دلیل­‌های به ظاهر منطقی می­‌کنید.

واکنش ­وارونه

واکنش ­وارونه از دیگر دفاع­‌هایی است که در حین درمان روانکاوی، به آن پرداخته می­‌شود. مثلاً از دست یکی از عزیزانتان عصبانی هستید و از این خشم خود احساس گناه می­‌کنید و با یک واکنش برعکس، از او مراقبت­‌های افراطی می­‌کنید.

فرار

فرار هم از دیگر مکانیزم‌­های منفی است که باعث می­‌شود شما با واقعیت روبرو نشوید. مثلاً فردی که بعد از قطع ارتباط عاطفی و یا طلاق، به مواد یا الکل روی می­‌آورد. این فرد نتوانسته است مشکلات و اضطراب ناشی از آن را به شیوه سالمی مدیریت کند و به حل مسأله برسد.

مکانیزم‌­های دفاعی سالم

اما همیشه این دفاع‌­ها حالت منفی ندارند و گاهی می­‌توانند به سلامت روان ما کمک کنند. در ادامه تعدادی از این دفاع‌­های پخته و سالم را به شما معرفی می­‌کنیم:

• شوخ­ طبعی: اگر حالت افراط نداشته باشد، در موقعیت­‌هایی که با اضطراب روبرو می­‌شویم، می‌­توانیم از آن استفاده کنیم.
• نوع ­دوستی و خدمت ­کردن: وقتی شما برای دیگران خدمتی انجام می‌­دهید و این کار باعث آرامش­ خاطر و لذت برای شما می‌­شود، این دفاع سالم است و اضطراب شما را کم می­‌کند. اما اگر این نوع ­دوستی به صورت افراطی باشد و نتوانید مرزی برای زندگی شخصی خودتان و کارهای ایثارگرایانه ایجاد کنید، نشان می‌­دهد دچار دفاع­ ناسالم شده­‌اید و روانکاو باید به شما کمک کند تا ریشه این رفتارها را پیدا کنید.
• سرکوبی: گاهی شما خواسته­ یا نیازی دارید که امکان فراهم کردن آن در همان لحظه وجود ندارد، بنابراین آن نیاز را تا زمان مناسب به تعویق می­‌اندازید و سرکوب می­‌کنید. بازهم اگر این سرکوب کردن به صورت افراطی و همیشگی به کار رود، شما دچار مشکل می­‌شوید.
• والایش: به این معنی است که گاهی یک نیازی که در شما وجود دارد و امکان برطرف کردن آن نیست، اما شما به شکل دیگری آن نیاز را برطرف می‌­کنید. برای مثال اگر فرد پرخاشگری باشید، به ورزشی روی می‌­آورید تا آن خشم و انرژی، به صورت سالمی تخلیه شود.

روانکاو چه کاری انجام می‌­دهد؟

فروید روش­‌هایی را در روانکاوی ابداع کرد تا به کمک آن روانکاوان بتوانند به عمیق‌­ترین بخش‌­های ذهن مثل ناخودآگاه دست پیدا کنند. تعدادی از این روش­‌ها شامل:

تفسیرکردن

در این روش، تمامی آنچه شما در اتاق درمان درباره مسائل و مشکلات، دیگران، محیط زندگی، رابطه ­عاطفی و سایر مسائل می­‌گویید، تفسیر و بررسی می‌­شود. در روانکاوی اعتقاد بر این است که هر آنچه بر زبان می­‌آید علت دارد و باید تک به تک بررسی شود. مثلاً اگر شما دچار لغزش زبانی بشوید و به جای کلمه کتاب، کباب بگویید، یعنی یک علتی در پشت این اشتباه نهفته است و قابل بررسی است.

تحلیل رویا

خواب­‌هایی که ذهنتان را مشغول می­‌کند و رویاهایی که می­‌بینید، می­‌تواند راهی برای دسترسی به بخش ناخودآگاه شما باشد. بنابراین در روانکاوی از خواب و رویا به سادگی عبور نمی‌­شود. دلیل این بررسی را فروید این‌ گونه توضیح می­‌دهد که شما وقتی بیدار هستید، به دلیل وجود دفاع‌­هایی که در مورد آن‌ها توضیح دادیم، شروع به سانسور و تحریف واقعیت‌­ها می­‌کنید. اما در خواب که هیچ کنترلی روی آن­‌ها ندارید و نمی‌­توانید از آن‌ها فرار کنید، ناخودآگاه شما مسائلی را به رویا می­‌کشاند که حتی ممکن است اضطراب­تان بالا برود. پس یکی دیگر از روش‌­ها در درمان روانکاوی، تحلیل رویا است.

تداعی آزاد

یکی از مهم‌­ترین روش‌­هایی که در درمان روانکاوی به کار می­‌رود، فن تداعی آزاد است. در این حالت از مراجع خواسته می­‌شود تا از هر آنچه به ذهنش می‌­رسد، آزادانه صحبت کند. در طی اجرای این فن، ممکن است احساسات دردناک زیادی مانند خشم، غم، نگرانی و اضطراب به فرد فشار وارد کند و برای ادامه دادن آن مقاومت کند، اما اگر همکاری لازم را با روانکاو برای اجرای این تکنیک انجام دهد، می‌تواند به عمق ناخودآگاه ذهن خود دسترسی پیدا کند. گاهی این تداعی­‌ها باعث می­‌شود تا شما علت دلشوره و ترس­‌هایی که دارید را کشف کنید.

آیا روانکاو با سایر روانشناسان متفاوت است؟

روانشناسان و مشاوران همیار عشق برای اجرای فنون درمان و کمک به مراجعین، یک یا چند رویکرد را می­‌آموزد و برای آن‌ها دوره­‌های خاصی می‌بیند. یکی از این رویکردها، روانکاوی است. در واقع تمامی روانشناسان، هدفشان کمک به مراجعین برای ساختن و داشتن زندگی­‌ای با کیفیت بهتر است، اما در این رویکرد، روانکاو به چندنکته توجه بیشتری دارد:

گذشته فرد

در روانکاوی، گذشته و اتفاقات آن اهمیت دوچندانی دارد. در واقع روانکاو باور دارد که خاطرات اولیه­‌ای که شما از دوره کودکی یا نوجوانی خود دارید، باعث بروز مشکلات حال حاضر شماست. بنابراین تمرکز اصلی روانکاو خصوصا در جلسات اولیه، توجه به گذشته شما و اثری است که روی شما گذاشته است.

ارتباط فرد با اطرافیانش

یکی دیگر از مسائل مهمی که روانکاو به آن توجه بیشتری نشان می­‌دهد نوع و کیفیت رابطه‌­ای است که شما با اطرافیانتان دارید. در جلسات روانکاوی به ارتباط شما با خانواده، دوستان و اطرافیان بیشتر پرداخته می­‌شود؛ چرا که روانکاوی اعتقاد دارد مشکلات باید ریشه‌­ای حل شوند، بنابراین باید از کیفیت رابطه‌­های شما از گذشته تا به امروز اطلاعات کافی داشته باشد.

ارتباط مراجع با درمانگر

در روانکاوی به ارتباط بین درمانگر و درمانجو بسیار توجه می‌­شود. وقتی درمانگر به عمیق‌­ترین بخش‌­های ذهن شما دسترسی پیدا می‌­کند، ممکن است شما به او حسی پیدا کنید. مثلاً حس خشم و تنفر، علاقه، غم و هر حس دیگری. به این اتفاق در روانکاوی انتقال گفته می‌­شود و برای درمان بسیار مناسب است. در واقع شما اگر در رابطه با مادر در بچگی آسیب خورده باشید، مثلاً او به شما محبت کافی نکرده باشد، همان احساس را به درمانگر خود انتقال می‌­دهید. اما در رویکردهای دیگر، به این اندازه به این مسأله پرداخته نمی­‌شود.

تعداد جلسات

چون در روانکاوی، مشکلات باید به صورت ریشه‌­ای بررسی شوند، تعداد جلسات بیشتر است. علاوه بر این، روانشناسی که رویکردش روانکاوی است، کمتر در تصمیم‌­گیری­‌های روزمره به شما کمک می­‌کند و بیشتر سعی می‌­کند به صورت ریشه­‌ای به علت­‌های پایه­‌ای که باعث مشکلات شما شده است، بپردازد و شما را یاری می­‌کند تا خودتان به بینش و آگاهی برای تصمیم­‌گیری­‌های زندگی برسید.

روانکاوی برای چه کسانی مناسب است

اگر به دنبال حل مسأله خود به صورت ریشه‌­ای هستید:

روانکاوی برای افرادی که می­‌خواهند مشکلات و مسائل خود را به صورت ریشه‌­ای درمان کنند، بسیار موثر است. در این رویکرد همانطور که گفته شد، تک به تک خاطرات و مسائل گذشته شما، رویاها و باورها، ارتباطات­تان را بررسی می­‌کند. گاهی شما صرفاً بین دو تصمیم و یک دوراهی گیر افتاده‌­اید و در این حالت مراجعه به روانکاو برای شما موثر نیست، بلکه بهتر است با روانشناس یا مشاوری که رویکردهای رفتاری یا شناختی دارد صحبت کنید. اما اگر می­‌خواهید آگاهی عمیق­‌تری تجربه کنید می­‌توانید به روانکاو مراجعه کنید.

اگر مشکلات شما دائماً تکرار می‌شود و علت آن را نمی‌­دانید

گاهی مشکلات شما انگار مثل یک فیلم تکرار می­‌شود و این مسأله شما را آزار می‌­دهد. مثلاً دائماً در روابطی وارد می‌­شوید که طرف­ مقابل به شما خیانت می‌­کند، دائماً در شغل خود شکست می­‌خورید و یا به صورت مکرر درگیر روابط­ه عاطفی ناسالم می‌­شوید. اینجا رویکردهای مثل روانکاوی و طرحواره­ درمانی به شما بسیار کمک می­‌کند تا بتوانید این چرخه نادرست اتفاقات و تکراری را متوقف کنید.

اگر اضطراب­‌هایی را تجربه می­‌کنید که علت آن ناشناخته است

اگر شما اضطراب­‌هایی را تجربه می‌­کنید که نمی‌­دانید به چه علت مضطرب هستید، در روانکاوی ریشه این اضطراب‌­ها پیدا می‌­شود. بخصوص وقتی که مراجع دفاع­‌های خود را کنار می­‌گذارد و با درمانگر همکاری می­‌کند تا با علت اصلی اضطراب خود مواجه شود.

اگر فرد کنجکاوی هستید که مشتاق خودآگاهی و خودشناسی است

اگر شما فردی هستید که می­‌خواهید به شناخت بیشتری از خودتان برسید و دلیل رفتارهای ناگهانی یا ناخودآگاه خود را بدانید، بهتر است که با رویکرد روانکاوی پیش بروید. البته به زمان و هزینه آن هم توجه داشته باشید.

اما برای چه کسانی روانکاوی موثر و مناسب نیست

افرادی که دچار اختلال استرس پس از سانحه شده‌­اند، یعنی یک اتفاق بسیار تلخ مثل تجاوز برای آن‌ها اتفاق افتاده است، بهتر است با رویکرد روانکاوی سراغ درمان نروند. همچنین برای درمان اعتیاد رویکرد روانکاوی به کار برده نمی‌­شود. برای افرادی که اختلال شخصیت سایکوتیک دارند (یعنی با واقعیت قطع ارتباط کرده­‌اند و هذیان می­‌گویند) نیز این روش درمان استفاده نمی­‌شود.

اگر برای ازدواج، انتخاب رشته و شغل، بررسی اختلاف و تعارض با خانواده همسر به دنبال مشاوره هستید، رویکرد روانکاوی برای شما مناسب نیست و ترجیحاً به دنبال درمانگری با رویکردهای رفتاری مانندCBT، یا ACT باشید.

هدف از این مقاله معرفی رویکرد جذاب روانکاوی و اقداماتی است که یک روانکاو انجام می­‌دهد تا مراجع خود را درمان کند. روانکاوی یکی از رویکردهای روانشناسی است و اعتقاد دارد اتفاقات گذشته بخصوص در ایام کودکی تاثیر بسیار زیادی در زندگی حال و آینده ما دارد. بنابراین مراجعینی که علاقمند هستند تا درباره خودشان آگاهی کسب کنند و درباره ریشه مشکلات خود اطلاعات بدست بیاورند، مراجع مخصوص برای روانکاوی هستند.در رویکرد روانکاوی، از روش­‌هایی مانند تفسیر، تحلیل رویا و تداعی ­آزاد استفاده می­‌شود تا روانکاو بتواند به عمیق­‌ترین بخش ذهن یعنی ناخودآگاه دسترسی پیدا کند. روانکاوی به تعداد جلسات بیشتری نسبت به سایر روش‌های روانشناسی نیازمند است. برای افرادی که به آن‌ها تجاوز شده و یا یک حادثه تلخ در آن‌ها استرس‌­های بسیار بدی بوجود آورده است، روانکاوی توصیه نمی‌­شود. همچنین برای افرادی که نیازمند مشاوره پیش از ازدواج، خانواده درمانی، انتخاب رشته و شغل به دنبال مشاور هستند، این رویکرد توصیه نمی­‌شود و به جای آن بهتر است از مشاوری که رویکردهای رفتاری مثل CBT دارد، استفاده کنند.