آیا احساس می‌کنید 24 ساعت زمان کمی برای شب و روز است و همیشه وقت کم می‌آورید؟ آیا دائم در تلاشید تا هرکاری را به بهترین شکل انجام دهید؟ آیا حتی بعد از اینکه کارهایتان را تمام و کمال انجام دادید احساس می‌کنید می‌توانستید بهتر از این هم انجام دهید؟ آیا دائم از دیگران عیب‌جویی می‌کنید که چرا کارها را درست انجام نمی‌دهند؟ آیا معتاد کار و درستان هستید؟ آیا به سختی می‌توانید تفریح کنید؟ شاید هم کاملا برعکس کارها را بدون هیچ معیاری در دقیقه 90 انجام می‌دهید. شاید هم از هر موقعیتی که عملکردتان زیر نظر باشد فراری هستید. به هر حال این‌ها نشانه‌های افرادی است که دچار طرحواره معیارهای سرسختانه / عیب‌جویی افراطی هستند.
طرحواره معیارهای سرسختانه/عیب‌جویی افراطی چیست و از کجا می‌آید؟
والدین این افراد معمولا بیشتر از سن و توان کودک از او انتظار دارند، مثلا او را از سن 3 سالگی در انواع کلاس‌های موسیقی و زبان و ورزش ثبت نام می‌کنند و انتظار دارند در آن کامل باشند. این والدین از فرزندان‌شان انتظار دارند دائم در حال تلاش با معیارهای بالا باشند مثلا اگر کودک دلش بخواهد به پارک برود با دوستانش بازی کند به او می‌گویند “مگر علاف هستی؟ چرا کتاب نمی‌خوانی به جای بازی؟” خود والدین یا خواهر و برادرها معمولا دارای معیارهای بلندپروازانه هستند و همیشه از عقب ماندن استرس دارند. نمرات مدرسه در این خانواده مهم است، و اکثر این افراد در کودکی لازم بود برای نمره 18 و 19 به والدین جواب پس دهند. والدین وقتی کودک را تشویق می‌کردند که بی‌عیب و نقص باشند (چیزی که کودک باید به خاطرش دائم در تلاش باشد). در یک کلام والدین و محیط آنها را با شرط و شروط آن هم شرط و شروط سخت دوست دارند.
مساله جلب توجه در طرحواره معیارهای سختگیرانه/عیب‌جویی افراطی
افرادی که دارای طرح واره معیارهای سختگیرانه هستند برخلاف طرحواره پذیرش‌جویی/جلب توجه، این کارها را برای جلب توجه انجام نمی‌دهند و واقعا اعتقاد دارند این معیارها باید انجام شود. پس حتی اگر کسی نداند و نبیند و تاییدشان نکنند کار خودشان را انجام می‌دهند.
سه بعد طرحواره معیارهای سختگیرانه/عیب‌جویی افراطی
بی‌نقص‌گرایی (وسواسی)
جزئیات برای این افراد مهم‌ترین مساله است. مو را از ماست بیرون می‌کشند. از اشتباهات کوچک نیز در رابطه با خودشان و دیگران نمی‌گذرند. اگر کارها با جزئیات انجام نشود آشفته می‌شوند. مثلا اگر قرار باشد به سفر بروید، بلیط‌ها را رزرو کرده باشید، هتل و غذا را رزرو کرده باشید و چمدان‌ها را هم بسته باشید اما طبق قرار قبلی خرید حوله را فراموش کرده باشید، او استرس می‌گیرد و شروع می‌کند به غر زدن که چرا کارها را کامل انجام نمی‌دهید.
غیرقابل انعطاف و “بایدها” (جایگاه محور)
زندگی این افراد پر از باید و نباید است. از جزئی‌ترین مسائل زندگی مثل شستن لباس تا مهم‌ترین آنها مانند تصمیم برای ازدواج، یک لیست از بایدها و نبایدها دارند. تمام این بایدها و نبایدها و تلاش برای بهترین شدن در شغل، ثروت، تحصیلات و … برای رسیدن به یک خود دروغین است تا بتوانند بالاخره خلاء تایید نشدن در روان خود را پر کنند. اگر به معیارها و باید و نبایدهایشان نرسند احساس عذاب وجدان و تنش خواهند کرد.
دغدغه زمان و کارآمدی (موفقیت محور)
این دسته از افراد معتادان به کار هستند. دست از کار بر نمی‌دارند و تصور می‌کنند همیشه کاری برای انجام دادن وجود دارد. اگر لحظه‌ای بیکار باشند و استراحت کنند احساس خوبی ندارند.
سه واکنش افراد دچار طرحواره معیارهای سختگیرانه/ عیب‌جویی افراطی
تسلیم
افرادی که تسلیم طرحواره معیارهای سختگیرانه می‌شوند در تلاش دائمی برای بی‌عیب و نقص نشان دادن خود هستند. آنها مدام از زمین و زمان شکایت دارند که چرا کارهایشان را درست انجام نمی‌دهند. چرا کامل نیستند چرا عجله‌ای برای انجام کارها ندارند و چطور می‌توانند اینقدر بیخیال باشند؟
جبران افراطی
این دسته از افراد بر خلاف دسته بالا کاملا بیخیال و دقیقه نودی هستند. هیچ عجله‌ای برای انجام کارهایشان ندارند، هیچ معیار و برنامه‌ای برای آنها وجود ندارد. با توجه به مطالبی که در این مقاله خواندید حالا اگر خانواده‌ای را ببینید که والدین به شدت سخت‌گیر با معیارهای بالا دارند اما فرزندشان به شدت بی‌انگیزه و تنبل است و هیچ علاقه‌ای به تحصیلات و کار ندارد تعجب نمی‌کنید چون می‌دانید والدین سخت‌گیر می‌توانند طرحواره معیارهای سختگیرانه را فعال کنند و فرد با جبران افراطی کاملا از این ور بوم بیفتد.
تسلیم
این دسته از افراد از هر موقعیتی که لازم باشد کارشان ارزیابی و قضاوت شود فرار می‌کنند. مثلا اگر قرار باشد گزارش کار برای استاد یا کارفرما بفرستند آن را طول می‌دهند یا انجامش نمی‌دهند. اهل بازی‌های گروهی که در آن زیر نظر هستند نیستند و در چنین موقعیت‌هایی اضطراب می‌گیرند.
نشانه‌های طرحواره معیارهای سختگیرانه
برخی از نشانه‌های افرادی که دچار طرحواره معیارهای سختگیرانه هستند را در زیر آورده‌ایم، توجه داشته باشید لازم نیست همه این نشانه‌ها در شما وجود داشته باشد و از طرف دیگر هرکس یکی از این نشانه‌ها را داشته باشد لزوما دچار طرحواره معیارهای سختگیرانه نیست. پس در این زمینه حتما با مشاور صحبت کنید:
- این افراد معمولا به خاطر فشاری که روی خود می‌گذارند تا کارها انجام شود و انتظارشان از افراد برای انجام بی‌نقص کارها دارای تنش‌های عصبی زیادی هستند به طوری که روی سلامت جسمی‌شان اثر می‌گذارد، مثلا ممکن است دچار سردردهای دوره‌ای یا بیماری‌های گوارشی شوند.
- این افراد معمولا اهل تفریح و استراحت نیستند و در زمان اوقات فراغت اگر بیکار باشند احساس خوبی ندارند و تصور می‌کنند وقت‌شان هدر رفته است زیرا فشار کار و انجام آنها را دائم روی خود احساس می‌کنند.
- ارزش‌هایش در جایگاه و منزلت و موفقیت خلاصه شده و برای روابط عاطفی و احساسی چندان ارزشی قائل نیستند و وقتی برایش صرف نمی‌کنند.
- دائم در حال برنامه‌ریزی کردن امور هستند اما هرگز از آنها راضی نیستند، دور و اطراف‌شان پر از یادداشت‌ها و کاغذها و دفترهای برنامه‌ریزی است و کلی کارهای عقب افتاده و نصفه و نیمه دارند که باید به آنها برسد و در حال تلاش سخت برای سر و سامان دادن آن‌هاست.
- گاهی مدام از زمین و زمان شکایت می‌کنند که چرا درست کارهاشان را انجام نمی‌دهند، مثلا در نانوایی بر سر نانوا غر می‌زنند که چرا 5 دقیقه دیرتر شروع به کار کردی، یا به همکارش گله می‌کند که چرا وقتی 2 دقیقه استراحت کردی صدای گوشی‌ات را بالا بردی و … .
- افرادی که از روش جبران افراطی نیز استفاده می‌کنند معمولا همیشه بیخیال انجام امور در زمان به موقع هستند. چند دقیقه قبل از اینکه فرصت انجام کاری تمام شود، با عجله و سطحی آن را به پایان می‌رسانند. به نظر می‌رسد هیچ معیار و انگیزه‌ای برای آینده ندارند.
سخن پایانی
افرادی که معیارهای سختگیرانه یا سرسختانه دارند، عموما در خانواده‌هایی بزرگ شده‌اند که والدین‌شان هم معیارهای بلندپروازانه داشتند و فرزندان‌شان را هم طوری تربیت کردند که از خودشان توقعات زیادی داشته باشند. این معیارهای سختگیرانه می‌تواند باعث وسواس، موفقیت‌طلبی و منزلت‌طلبی شود. توصیه می‌کنیم اگر نشانه‌هایی که در مقاله توضیح دادیم را دارید، برای انجام بررسی‌های بیشتر و درمان، از طرحواره درمانگران همیار عشق کمک بگیرید.
پرسش و پاسخ کوتاه