نظریه تحلیل رفتار متقابل (Transactional Analysis) یکی از پرکاربردترین و قابل‌فهم‌ترین نظریات روان‌شناسی مدرن است. بنیان‌گذار این نظریه اریک برن می‌باشد، البته نظریه‌ی مشهور “والد ـ بالغ ـ کودک” امروزه نیز همچنان در حال گسترش است. نظریه تحلیل رفتار متقابل کاربردهای گسترده‌ی درمانی و بالینی دارد، در رشد فردی و سازمانی به کار گرفته می‌شود و حوزه‌های اجتماعی، مدیریتی، شخصیتی، روابط و رفتاری را دربرمی‌گیرد. با این توصیف چه صاحب کسب و کار باشید، چه یک مددکار اجتماعی، والد یا فردی علاقه‌مند به رشد فردی، نظریه تحلیل رفتار متقابل اریک برن و نظریات پیروانش به پربارتر شدن برخوردتان با دیگر انسان‌ها می‌انجامد و کمک می‌کند تا به درک بهتری از خود برسید. در این مقاله به تبیین پیشینه نظریه تحلیل رفتار متقابل و نظریه زیربنایی آن می‌پردازیم.

خاستگاه‌ها

انسان‌ها در تمام طول تاریخ و از تمامی نقطه‌نظرهای گوناگون فلسفی، پزشکی و مذهبی باور داشته‌اند که هر انسانی دارای ماهیتی چندگانه است. فروید در اوایل قرن بیستم برای نخستین بار این موضوع را مطرح کرد که روان انسان چندوجهی است و هر یک از ما در ناخودآگاه‌مان دارای جناح‌های متضادی هستیم. از آن زمان به بعد دائماً نظریات جدیدی مطرح شده است؛ نقطه‌ی کانونی تمام این نظریات این اعتقاد بنیادی است که در همگی ما بخش‌های شخصیتی متفاوتی وجود دارد که در شرایط مختلف پدیدار می‌شود و بر رفتارمان اثر می‌گذارد.

دکتر پنفیلد در سال 1951 مجموعه‌ای از آزمایش‌های علمی را شروع کرد. پنفیلد با استفاده از افراد آزمون هوشیار و از طریق لمس کردن قشر گیجگاهی مغز با یک پروب الکتریکی ضعیف ثابت کرد که می‌توان مغز را وادار کرد تا تجربه‌های خاصی از گذشته و احساسات مربوط به آنها را “دوباره پخش کند”. بیماران این رخدادها و احساسات مربوط به آنها را دوباره اجرا می‌کردند، حال آن که در شرایط عادی نمی‌توانستند این رخدادها را با استفاده از خاطرات معمولی‌شان به یاد بیاورند.

آزمایش‌های پنفیلد چند سال ادامه داشت و منجر به پذیرش گسترده‌ی نتایج زیر شد:

• مغز انسان مانند یک دستگاه ضبط عمل می‌کند، هرچند ممکن است بعضی تجربه‌ها را “فراموش” کنیم، اما آنها همچنان در مغز ضبط شده‌ و باقی مانده‌اند.
• مغز علاوه بر رخدادها، احساسات مربوط به آنها را نیز ضبط می‌کند و احساسات و رخدادها مرتبط با هم باقی می‌مانند.
• احتمال دارد که یک نفر به طور هم‌زمان در دو حالت وجود داشته باشد، چون بیماران حین تکرار احساسات و رخدادهای پنهان می‌توانستند هم‌زمان به طور عینی درباره‌ی آنها صحبت کنند.
• تجربیات پنهان در زمان اجرای دوباره، واضح هستند و بر چگونگی احساس ما در زمان بازنواخت و تکرار‌شان تاثیر می‌گذارند.
• ارتباط خاصی بین ذهن و بدن وجود دارد، به عبارت دیگر پیوندی زیستی ـ روان‌شناختی برقرار است، ترس روانی از عنکبوت و ترس زیستی از حالت تهوع نمونه‌ای از این پیوند است.

درک پایه از نظریه تحلیل رفتار متقابل

اریک برن در دهه 1950 شروع به تبیین نظریات تحلیل رفتار متقابل کرد. برن معتقد بود که ارتباط کلامی، به ویژه ارتباط حضوری در قلب روابط اجتماعی انسانی و روانکاوی قرار دارد. نقطه‌ی شروع برن این بود که هر گاه دو نفر با یکدیگر روبه‌رو می‌شوند، یکی از آنها با دیگری صحبت می‌کند. برن عمل آغاز گفتگو را، محرک رفتار متقابل و واکنش طرف مقابل را، واکنش رفتار متقابل می‌نامد. فرد ارسال کننده‌ی محرک، عامل و فرد واکنش نشان دهنده، پاسخ دهنده خوانده می‌شود. نظریه تحلیل رفتار متقابل به روش بررسی رفتار متقابلی تبدیل شد که در آن “من کاری را برای شما انجام می‌دهم و شما نیز متقابلاً کاری را برای من انجام می‌دهید.”

همچنین برن معتقد بود که هر انسان از سه حالت خود دیگر تشکیل می‌شود: والد، بالغ و کودک.

والد

حالت والد صدای قدرت دیرینه‌ی ما، شرطی‌سازی جذب شده، یادگیری و نگرش‌های دوران جوانی است. والدین واقعی، آموزگاران، افراد مسن‌تر، همسایگان نزدیک و خویشاوندان، ما را شرطی‌سازی کرده‌اند. حالت والد ما از تعداد قابل توجهی از تکرارها و بازنواخت‌های ضبط شده‌ی پنهان و آشکار تشکیل می‌شود. حالت والد عموماً با اصطلاحات و نگرش‌هایی که با “چرا!!!”، “تحت هیچ شرایطی”، “همیشه” و “هیچ وقت یادت نره”، “دروغ نگو، تقلب نکن، دزدی نکن!” و … شروع می‌شود، مشخص می‌یابد (به طور کلی، هر آنچه که جنبه دستوری و امر و نهی دارد). حالت والد در اثر رخدادهای خارجی و نفوذهایی که در دوران رشد کودکی اولیه تحت تاثیر آنها قرار می‌گیریم، شکل می‌گیرد. ما می‌توانیم حالت والد را تغییر بدهیم، اما این کار به حرف آسان‌تر از عمل است.

کودک

احساسات و واکنش درونی ما به رخدادهای بیرونی حالت “کودک” درون را شکل می‌دهد. حالت کودک مجموعه داده‌های هیجانی، احساسی، شنیده شده و مشاهده شده‌ای است که درون هر یک از ما وجود دارد. وقتی خشم یا ناامیدی بر عقل و منطق غلبه می‌کند، حالت کودک درون در موضع کنترل قرار می‌گیرد. تغییر دادن حالت کودک نیز مانند حالت والد ممکن و البته به همان اندازه دشوار است.

بالغ

منظور از حالت “بالغ” توانایی ما برای فکر کردن و تعیین کنش برای خود برپایه‌ی داده‌های دریافت شده است. شکل‌گیری بالغ درون از حدود ده ماهگی شروع می‌شود. حالت بالغ، ابزاری برای تحت کنترل نگه داشتن والد و کودک درون به شمار می‌آید. اگر قصد تغییر دادن حالت والد یا کودک درون را داشته باشیم، این کار را باید از طریق حالت بالغ انجام دهیم.

می‌توان گفت که:

• حالت والد، مفهوم “آموخته شده” زندگی است.
• حالت بالغ، مفهوم “فکر شده” زندگی است.
• حالت کودک، مفهوم “احساس شده” زندگی است.

ارتباط برقرار کردن با دیگران را با کمک یکی از این حالت‌های والد، بالغ یا کودک انجام می‌دهیم. احساسات ما در هر زمان مفروض تعیین می‌کند که از کدام حالت استفاده می‌کنیم و در هر لحظه ممکن است چیزی محرک تغییر از یک حالت به حالت دیگر بشود. نشان دادن واکنش نیز از یکی از این سه حالت انجام می‌شود. تحلیل این محرک‌ها و واکنش‌ها، اصل و بنیان نظریه تحلیل رفتار متقابل است.

اصل نظریه‌ی برن این قانون است که تبادل‌ها یا رفتارهای متقابل عاطفی یا به عبارتی ارتباط‌های موفق باید مکمل باشند. این تبادل‌ها باید از حالت خود گیرنده به حالت خود فرستنده بروند؛ برای مثال اگر محرک از والد به کودک باشد، واکنش باید از کودک به والد باشد؛ در غیر این صورت تبادل قطع می‌شود و بین فرستنده و گیرنده مشکل به وجود می‌آید.

چنانچه تبادل رفتار با مشکل مواجه شود، ارتباط بی‌ثمر خواهد شد یا بدتر از آن، یکی از دو طرف یا هر دو طرف ناراحت خواهد شد. برای این که رابطه با موفقیت ادامه داشته باشد، عامل یا پاسخ دهنده باید موقعیت را با یک تبادل مکمل نجات دهد. وقتی رابطه با مشکل جدی مواجه می‌شود، هیچ شانسی وجود ندارد که بتوان بحث و گفتگو درباره‌ موضوع اصلی اولیه را بلافاصله ادامه داد. توجه متمرکز بر رابطه است. بحث را صرفاً زمانی می‌توان به صورت سازنده و موثر ادامه داد که رابطه ترمیم شده باشد.

نشانه‌هایی برای شناخت حالت‌های سه‌گانه شخصیتی

نشانه‌های ساده‌ای در ارتباط با حالت خود فرستنده‌ی سیگنال وجود دارد. این نشانه‌ها را می‌توانید به وضوح در دیگران و خودتان ببینید.

والد

• بدنی: بیان یا زبان بدن خشمگین یا بی‌تاب، با دست اشاره کردن و ژست‌های بزرگ‌منشانه
• کلامی: هرگز، همیشه، یک بار برای همیشه، واژگان قضاوت کننده، واژگان نقد کننده، زبان بزرگ‌منشانه، زبان مربوط به ژست بدن و ادا و اطوار.

نکته: به تفاوت‌های فرهنگی مربوط به زبان بدن یا تاکیدهایی که “والدینی” به نظر می‌رسد، توجه کنید.

کودک

• بدنی: بیان‌ها و اظهارات حاکی از ناراحتی، ناامیدی، بدخلقی‌ها و دمدمی مزاجی‌ها، آه و ناله کردن، چرخاندن چشم‌ها، بالا انداختن شانه‌ها، مسخره کردن، خندیدن، خوشحالی کردن، حرف زدن از پشت دست، بالا بردن دست به نشانه اجازه گرفتن برای حرف زدن، وول خوردن و خنده نخودی.
• کلامی: بچگانه حرف زدن، به کار بردن واژگان و اصطلاحاتی مانند میخوام، دوست دارم، دوست ندارم، برام مهم نیست، وای نه، دوباره نه، هیچی هیچ وقت طبق میلم نیست، بدترین روز زندگی‌ام، بزرگ‌تر، بزرگ‌ترین، بهترین و صفات عالی و تفضیلی فراوان برای بیان احساسات و تحت تاثیر قرار دادن دیگران.

بالغ

• بدنی: رفتار دلسوزانه و حاکی از توجه و علاقه‌مندی، روراست و صادق بودن، خم کردن سر، تهدید نکردن و مورد تهدید قرار نگرفتن.
• کلامی: چرا، چی، چطور، چه کسی، کی و کجا، چقدر، از چه راهی، عبارت‌های مقایسه‌ای، جملات منطقی و مستدل، درست، غلط، احتمالاً، شاید، فکر می‌کنم، متوجهم، می‌دونم، باور دارم، به نظرم.

 برای تحلیل رفتار متقابل لازم است که گفتار را نیز بررسی و حس کنید.

• فقط هفت درصد معنایی که فرد می‌خواهد منتقل کند، در واژگان بیان شده نهفته است.
• سی و هشت درصد معنا فرازبانی است، یعنی از طریق چگونگی گفتن لغات منتقل می‌شود.
• پنجاه و پنج درصد معنا از طریق حالات چهره منتقل می‍شود.

قاعده‌ای کلی درباره‌ی اثربخشی حالات خود در یک موقعیت‌ مفروض وجود ندارد، برخی افراد با رفتار دیکتاتورمآبانه (والد به کودک) یا از طریق بدخلقی (کودک به والد) به نتیجه می‌رسند؛ اما در مجموع حالت بالغ به بالغ برای داشتن یک رویکرد متعادل نسبت به زندگی توصیه می‌شود.

تحلیل رفتار متقابل در واقع زبانی در دل زبان دیگر است؛ این نظریه زبان انگیزه، احساس و معنای راستین است. نظریه والد ـ بالغ ـ کودک درون در تمام موقعیت‌ها به شما کمک می‌کند، به کمک این نظریه در ابتدا به درک واضح‌تری از رخدادها و اتفاقات جاری می‌رسید و سپس بر پایه‌ی این دانش این امکان را برای خود فراهم می‌کنید تا بتوانید از میان حالات خود، حالت مناسب را انتخاب کنید و با اتخاذ حالت مناسب تصمیم بگیرید که چه سیگنالی را به کجا بفرستید. به این ترتیب می‌توانیم نهایت استفاده را از ارتباطات‌مان ببریم و در نتیجه روابط بهتری را ایجاد کنیم، پروش دهیم و حفظ کنیم.

نظریه تحلیل رفتار متقابل مدرن

نظریه تحلیل رفتار متقابل در سطوح زیر عمل می‌کند:

• نظریه شخصیت
• الگوی ارتباطی
• مطالعه‌ی الگوهای رفتاری تکرارشونده

برن نظریه‌ای را که در دهه 1950 مطرح کرده بود، در سال‌های آتی و تا زمان مرگش به سال 1970 بسط داد و از آن پس نیز پیروانش و بسیاری از متخصصین و نویسندگان معاصر به شرح و بسط این نظریه پرداخته‌اند. کارشناسان نظریه تحلیل رفتار متقابل این نظریه را به روش‌های مختلف بررسی کرده و ارتقاء داده‌اند.

والد

حالت والد امروزه معمولاً به صورت دایره‌ای تقسیم شده به چهار ربع دایره نشان داده می‌شود:

• پرورش دهنده: پروش دهنده (مثبت) و لوس کننده (منفی).
• کنترل کننده: نظم دهنده (مثبت) و انتقادی (منفی).

بالغ

حالت بالغ به صورت موجودیتی یگانه‌، نشان دهنده‌ی شیوه یا عملکرد “حسابگر” باقی می‌ماند. حالت بالغ متکی به منابع هر دو حالت والد و کودک است.

کودک

حالت کودک امروزه معمولاً به صورت دایره‌ای تقسیم شده به چهار ربع دایره نشان داده می‌شود:

• سازگار شده: یاری‌بخش (مثبت) و مطیع/ مقاوم (منفی).
• آزاد: خودانگیخته (مثبت) و نابالغ (منفی).

در حالی که نظریه تحلیل رفتار متقابل در گذشته بیان می‌کرد که ارتباط موثر باید مکمل باشد، یعنی واکنش بازتابی از مسیر محرک باشد و بهتر آن است که این رابطه‌ی تکمیلی از نوع بالغ به بالغ باشد، در تعابیر مدرن این نظریه مطرح می‌شود که ارتباط و رابطه موثر مبتنی بر رفتارهای متقابل مکمل نسبت به ربع دایره‌های مثبت و نشأت گرفته از آنها است، البته حالت بهتر همچنان همان حالت بالغ به بالغ است. محرک‌ها و واکنش‌ها می‌تواند از هر یک از این هفت حالت خود یا چند مورد از آنها نشأت گرفته باشد و نسبت به یک یا چند مورد از حالات هفت‌گانه‌ی خود پاسخ دهنده بروز یابد.

کاربرد مدرن

نظریه تحلیل رفتار متقابل روش و نظریه روانشناختی اجتماعی برای بهبود ارتباط به شمار می‌آید. این نظریه بیان می‌کند که ما چگونه خود را ایجاد کرده و چگونه با خود رفتار می‌کنیم و این که چگونه با دیگران ارتباط برقرار می‌کنیم؛ همچنین این نظریه پیشنهادها و مداخلاتی را ارائه می‌دهد که تغییر و رشدمان را ممکن می‌سازد. نظریه تحلیل رفتار متقابل مبتنی براین اصل است که:

• انسان‌ها می‌توانند تغییر کنند.
• همگی ما حق حضور در این جهان و پذیرفته شدن در آن را داریم.

نظریه تحلیل رفتار متقابل که در ابتدا از سوی برخی به دلیل ارائه یک مدل ساده‌انگارانه مورد انتقاد گرفته بود، امروزه در سراسر جهان مورد توجه قرار گرفته است.  مطالب عامه‌پسند دهه 1960 در ابتدا این نظریه را زیر سوال برد و توضیحات مجملی، مانند این مقاله، که مفاهیم این نظریه را فقط به صورت سطحی و اجمالی بررسی می‌کردند، منجر به آن شد که خوانندگان تصور کنند این نظریه چندان پربار نیست. بسیاری مدت و پیچیدگی این آموزش را درک نکردند.

نظریه تحلیل رفتار متقابل امروزه در روانکاوی، سازمان‌ها و جایگاه‌های آموزشی و مذهبی به کار برده می‌شود. کتاب‌های بسیاری در این زمینه برای تمام گروه‌های سنی، از کودک تا بزرگسال به قلم نویسندگانی از سراسر جهان به رشته‌ی تحریر درآمده است. نظریه تحلیل رفتار متقابل نظریه‌ی بین‌المللی است که برای طیف گسترده‌ای از فرهنگ‌های مختلف مصداق دارد.

مفاهیم نظری نهفته در جهان تحلیل رفتار متقابل همواره به چالش کشیده می‌شود و بسط داده می‌شود، به این ترتیب فرایند غنی پویایی در ارتباط با این نظریه برقرار است. برن در سال 1970 در سن 60 سالگی چشم از جهان فروبست، اما نظریه تحلیل رفتار متقابل با مرگ او متوقف نشد و همواره همانند فرایندهایی که ما در خود و دیگران تقویت می‌کنیم، در حال رشد و گسترش بوده است.

نظریه تحلیل رفتار متقابل، یکی از جدیدترین و در عین حال پرکاربردترین نظریات روان‌شناسی است که در دهه 1950، توسط دکتر اریک برن طراحی شده است. این نظریه که به مدل والد – بالغ – کودک مشهور است، در حوزه‌های مختلف روان‌شناختی از جمله روان‌شناسی ارتباطی به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد. به اعتقاد برن، انسان سه حالت اصلی دارد: والد، بالغ و کودک. به طور کلی، والد، تقلید یا برداشت‌های ما از رفتارهای والدین و افراد مهم زندگی‌مان است؛ بالغ، همان ویژگی‌ها و خصوصیات منطقی ما است، بخشی که به کمک آن اطلاعات دریافتی را ارزیابی می‌کنیم و مانند کامپیوتر در مورد آن فکر کرده و به آن پاسخ می‌دهیم و در نهایت کودک، واکنش‌های کودکانه و هیجانی ما به اتفاقاتی است که برای ما می‌افتد، واکنش‌های هیجانی که خارج از کنترل شخصی ماست.

برگرداندن عشق از راه دور (عشقم ازم دور شده چطوری برگردونمش)