هر زن و شوهری ممکن در مواردی اختلاف نظر داشته باشند و در برهه هایی از زندگی مشترک، دچار ناسازگاری شوند. اگرچه در رابطه زناشویی بسیاری از مشکلات و اختلاف نظرهای جزئی، با همفکری و تلاش دونفره قابل حل است، اما گاهی نیاز است که زوج از یک مشاور یا روانشناس برای بهبود رابطه و حل مشکلات و اختلافات کمک بگیرند. “زوج درمانی” یکی از روش های موثر و کاربردی روانشناسی است که برای حل اختلافات زوجین بکار گرفته میشود. در این مقاله از “همیار عشق“، بررسی میکنیم مشاوره به روش زوج درمانی چیست، چه رویکردهایی دارد و برای حل مشکلات چه زوج هایی مناسب است.

زوج درمانی چیست؟

زوج درمانی نوعی مشاوره روانشناختی است که برای حل مشکلات و اختلافات همسران انجام میشود. هدف از زوج درمانی بهبود سطح روابط زوجینی است که دچار تنش و مشکلاتی در زندگی مشترک خود شده اند. این مشکلات میتواند برخاسته از مهارتهای ارتباطی ضعیف، ناسازگاری یا طیف وسیعی از اختلالهای روانشناختی از قبیل خشونت خانگی، اعتیاد به مشروبات الکلی، افسردگی ، اضطراب و شیزوفرنی باشد.
تمرکز در زوج درمانی بر روی تعیین نارضایتی و ناراحتی شکل گرفته در رابطه و تدوین و اجرا کردن طرح درمانی است که با هدف بهبود یا رفع علائم فعلی و بازگرداندن رابطه به سطح عملکردی بهتر و سالمتر تهیه شده است. زوج درمانی به همسرانی که از فقدان صمیمیت بین خود و همسرشان، رضایت‌بخش نبودن رابطه جنسی و ضعف ارتباطی شکایت دارند، کمک میکند.

زوج درمانی برای چه مشکلاتی مناسب است؟

بی‌اعتمادی بین همسران

نیاز به کمک برای غلبه بر بی‌اعتمادی نسبت به همسر یکی از شایعترین دلایل زوجین برای بهره گیری از زوج درمانی است. خیانت جنسی ، خیانت عاطفی یا دروغگویی و فریبکاری درباره مسائل مادی از جمله مواردی است که به بی اعتمادی بین همسران دامن میزند. در هر حال ترمیم رابطه و بازیابی اعتماد از دست رفته غالباً نیازمند گفتگویی صادقانه است که در آن هر دو طرف بتوانند آزادانه درباره ضعفها و احساسات خود صحبت کنند.

مشاجرات زناشویی متعدد

آیا متوجه شده اید که جو زندگیتان به تازگی متشنج تر از گذشته شده و شب و روزتان رنگ دعوا و مشاجره  به خود گرفته است؟ این مشاجرهه ای مکرر چه بحث هایی کوچک باشد، چه دعواهایی آتشین و پردامنه باید الگوی افزایشی آنها را به عنوان یک علامت هشدار در نظر بگیرید. شاید دلیل این مشاجرات همیشگی تغییراتی کوچک و موقتی در زندگی همسرتان است که باعث شده روزهای سختی را تجربه کند و پرخاشگر و عصبی بشود. اما در عین حال این شرایط متشنج میتواند خط سیر خطرناکی باشد که به آشفتگی دائمی بی‌انجامد. از همه مهمتر این مشاجرات مداوم میتواند علامت وجود مشکلاتی جدی باشد که تا به حال به آنها توجه نکرده اید.

ضعف ارتباطی

شاید مشکل شما و همسرتان مشاجره و دعوا نیست، بلکه حس میکنید تمام حرفها و کارهایتان موجب سوءتفاهم میشود یا همسرتان شما را نادیده میگیرد. شاید هم حس میکنید که همسرتان به تازگی از شما دور شده و مانند یک غریبه با شما رفتار میکند. یکی از محسوس‌ترین و مهمترین مزایای زوج درمانی افزایش و بهبود کیفیت ارتباط بین همسران است. یک مشاور ماهر و باتجربه شما را مجهز به ابزاری میکند که با استفاده از آنها میتوانید با هم ارتباط برقرار کنید، به حرفهای هم گوش بدهید و حرفهای یکدیگر را بهتر بفهمید.

نمیدانید مشکل دقیقا از کجاست ؟

میدانید که یک‌جای کار میلنگد، اما مطمئن نیستید که مشکل از کجاست. مشاوره زوج درمانی نیز دقیقاً مانند مشاوره فردی  هم برای حل مشکلات و هم برای شناسایی آنها مفید است. فرض کنیم که چیزی در روابط پویای زندگی زناشویی شما تغییر کرده است، اما نمیتوانید دقیقاً انگشت روی آن بگذارید. یا این که به اندازه سابق با همسرتان راحت نیستید. شاید هم به نحو عجیبی از دست همسرتان دلخور هستید و از او متنفر شده اید، اما واقعاً دلیل این نفرت را نمیدانید. این حس‌های غیرقابل توضیح غالباً نشانه های اولیه تبدیل شدن یک رابطه سالم به یک رابطه ناسالم و مشکل دار است. در این حالت نمیتوان انگشت اتهام را به طرف یکی از زوجین گرفت، بلکه این خود رابطه است که نیاز به اصلاح دارد. دفتر مشاور غالباً بهترین مکان برای شروع این فرایند است.

انواع روش ها و رویکردهای زوج درمانی

جلسات مشاوره‌ی زوج‌درمانی به نوع مدل انتخابی و نظریات پایه‌ی مشاوره بستگی دارد. مدل‌های مختلفی برای حل اختلافات زوجین وجود دارد که پرکاربردترین این راهبردها عبارت است از: زوج درمانی روان پویشی، زوج درمانی روابط موضوعی، زوج درمانی خودتنظیمی، زوج درمانی رفتاری، زوج درمانی رفتاری تلفیقی، زوج‌درمانی هیجان محور و زوج درمانی رفتاری شناختی.

زوج درمانی روان پویشی (روانکاوی)

زوج درمانی روان پویشی یا روانکاوی به منظور آشکار ساختن تضادهای حل نشده‌ی دوران کودکی با والدین و تاثیر این رفتارها بر بروز مشکلات زناشویی فعلی انجام می‌شود. رویکرد روان‌پویشی برای درک بهتر تعاملات میان‌فردی مرتبط با رشد اولیه به زوجین کمک می‌کند. موفقیت در رشد در مراحل اولیه رفتار آینده‌ی روابط میان‌فردی را تعیین می‌کند.

هسته‌ی اصلی مدل روانکاوی مبتنی بر فرایند جدایی و تفرد از تعاملات مادر ـ کودک در دوران کودکی و تبدیل شدن به یک خود جدا و متمایز است. درون‌فکنی بخش مهمی از این مدل به شمار می‌آید. فرایند درون‌فکنی شامل درک معنای عشق در دوران خردسالی از طریق مادر نیز می‌شود.

فرایند رشد درون‌فکنی بنیان بازنمایی ناخودآگاه از دیگران را تشکیل می‌دهد و برای رشد یک خود مجزا و تعریف شده لازم است. رویکرد روان‌پویشی روابط زناشویی و انتخاب همسر را با توجه به روابط والد ـ فرزندی در مراحل اولیه‌ی رشد در دوران کودکی تحلیل می‌کند.

زوج درمانی روابط موضوعی (روابط شیء)

مدل روابط شیء، محیطی بی‌طرف و خنثی را برای درک آن دسته از تحریف‌ها و مشاجرات درونی فراهم می‌کند که هر یک از زوجین آنها را به شکل رفتارهای ناکارآمد به رابطه تحمیل می‌کنند. در این روش فرض بر این است که شخصیت مکملی بین زوجین قرار می‌گیرد که ناخودآگاه است و نیازهای خاص را تامین می‌کند. این رویکرد از این طرز فکر پشتیبانی می‌کند که “نقش مادری” انگیزه‌ی اصلی برای انتخاب و وابستگی به همسر است. انتخاب شخصی که نقش مادر را ایفاء کند، سرکوبی بیشتر بخش‌هایی از شخصیت را به دنبال دارد که در گذشته به خوبی شکل نگرفته‌اند، از این بخش‌ها با اصطلاح “بخش‌های گمشده” یاد می‌شود. این سرکوبی و عدم رشد مشکلات متعددی را در زندگی زناشویی به وجود می‌آورد.

زوج درمانی خودتنظیمی

رویکرد خودتنظیمی با بهره‌گیری از روش‌های مختلف به زوجین کمک می‌کند تا توانایی انتقال احساسات مهم خود را در زندگی زناشویی پیدا کنند. در این مدل فرض بر این است که ناکارآمدی از ناتوانی‌ زوجین در بازشناسی عدم تحمل و بطلان حساسیت‌ها و مشکلات رابطه نشأت می‌گیرد. مشکلات براساس این نظریه به دو دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شود. دسته‌ی اول مربوط به ناکارآمدی‌هایی می‌شود که در اثر تجربیات و آسیب‌های دوران کودکی به رابطه تحمیل می‌شود. اما دسته‌ی دوم به واکنش بیماران به مشکلات و حس نادیده گرفتن حقوقش و نرسیدن به آنچه شایستگی‌اش را دارد، مربوط می‌شود. احساس شرم و گناه همسران عامل‌هایی است که موجب شکل گرفتن احساس پایمال شدن حقوق در قلب همسران می‌شود.

زوج درمانی رفتاری

زوج‌درمانی رفتاری با افزایش دادن تعاملات مثبت و کاهش تعداد تعاملات منفی و تنبیه کننده، روابط بین زوجین را بهبود می‌دهد. این مدل بر تاثیر محیط در ایجاد و حفظ رفتارهای مثبت در زندگی زناشویی تاکید می‌کند. تبادل رفتار به طور مستمر بین همسران در جریان است و تجربیات قبلی نیز می‌تواند بر تعاملات بین زوجین اثر بگذارد. رفتاردرمانی در مجموع مبتنی بر این نظریه است که پاداش دادن به یک رفتار موجب تقویت آن می‌شود. میزان پاداش‌ها یا تقویت‌های مثبت دریافتی نسبت به میزان رفتار آزاردهنده، مرتبط با میزان رضایت یا نارضایتی فرد از رابطه است.

زوج درمانی رفتاری تلفیقی

رویکرد رفتارگرایی تلفیقی در بهبود مبادله‌ی رفتار، ارتباط و توانایی‌ پیدا کردن در مهارت‌های حل مسئله به زوجین کمک می‌کند. رفتاردرمانی تلفیقی عملکرد زوجین را بررسی می‌کند و در حل کردن مشکلات خاص زناشویی منعطف‌تر و اختصاصی‌تر از روش زوج‌درمانی رفتاری عمل می‌کند. این رویکرد به تعاملات و مشکلات تکراری می‌پردازد که به واسطه‌ی تکرار شدن به اختلافات زناشویی دامن زده‌اند.

زوج درمانی شناختی رفتاری (CBT)

متخصصین زوج‌درمانی شناختی آگاهی‌ مرتبط با ادراک، فرض‌ها، اسنادها یا استانداردهای تعاملات بین زوجین را افزایش می‌دهند. درک گفتمان زناشویی با بهره‌گیری از زوج‌درمانی رفتاری شناختی، مبتنی بر مدل زوج‌درمانی رفتاری است. ناکارآمدی‌های رفتاری و هیجانی زوجین به پردازش نامناسب اطلاعات و ارزیابی‌های شناختی منفی، از قبیل قضاوت و نتیجه‌گیری سریع نسبت داده می‌شود. این مدل تلاش می‌کند تا گونه‌های منفی تفکری را که موجب بروز رفتارهای منفی دامن زننده به اختلافات می‌شود، کشف کند.

زوج درمانی هیجان مدار یا عاطفه محور (EFT)

زوج درمانی هیجان‌مدار در شناخت، ارزیابی و بیان احساساتی که سرکوب کردن آنها منجر به بروز اختلافات می‌شود، به همسران کمک می‌کند. این مدل هیجان و شناخت (تفکر) را وابسته به یکدیگر می‌داند و معتقد است که هیجان محرک اصلی در روابط میان‌فردی است. نظریه‌ی اصلی زوج‌درمانی هیجان‌مدار این است که اختلافات زوجین از نیازهای هیجانی شناخته نشده و بیان نشده نشأت می‌گیرد. ناکارآمدی زمانی پدیدار می‌شود که هیجانات و احساسات به واسطه‌ی تعاملات منفی سرکوب شود و مجال بروز پیدا نکند.

زوج درمانی ساختاری

زوج‌درمانی ساختاری ادراکات منفی موجود را به چالش می‌کشد و رفتارها و احتمال‌های جایگزین را معرفی می‌کند. این رفتارهای جایگزین ادراکات مثبت را از طریق نقش بازی کردن تقویت می‌کند. این مدل پیشرفت رابطه را در مراحل رشدی می‌بیند. تنش و ناراحتی بین زوجین براساس این مدل بازتابی از دشواری‌هایی است که در ساز و کارهای مقابله‌ای مرتبط با تغییرات زندگی محیطی یا فردی رخ می‌دهد. زوجین علی‌رغم نارضایتی از وضعیت موجود در برابر تغییر مقاومت می‌کنند؛ آنان می‌خواهند وضعیت فعلی را حفظ کنند و با تکیه بر کارکردهای پایه به زندگی ادامه دهند.

ملزومات زوج درمانی

همسرانی که می‌خواهند از زوج درمانی بهره بگیرند، باید بدانند که همکاری آنها برای موفقیت درمان حیاتی است. همسرانی که می‌خواهند رابطه‌شان را ترمیم کنند، باید خود را برای تغییر و اصلاح رفتارهای ناکارآمد آماده کنند. صداقت و صراحت عاطفی از ملزومات اساسی زوج‌درمانی به شمار می‌آید. البته هیچ تضمینی برای موفقیت و نتیجه‌بخش بودن درمان وجود ندارد. مشاورین و روانشناسان معمولآً فرایند ارزیابی جامعی را در جلسه‌ی اول انجام می‎دهند که شامل جمع‌آوری اطلاعات دقیق مربوط به مشکلات فعلی و ارزیابی وضعیت شغلی، تحصیلی و استخدامی، رشد کودکی، روابط با والدین، سوءمصرف مواد مخدر، اعتقادات مذهبی، روابط، وضعیت سلامتی و حقوقی و سابقه‌ی ابتلا به ناراحتی‌های روانی می‌شود؛ این اطلاعات از طریق مصاحبه به دست می‌آید. سپس مشاور بهترین طرح درمان را توصیه می‌کند. سنجش‌ها و آزمون‌های روانشناختی بیشتر در ابتدا یا در مواقع مقتضی در طول درمان انجام می‌شود.

نتایج حاصل از زوج درمانی

به موازات پیشرفت در زوج‌درمانی، رفتارهای آزاردهنده‌ای که مولد مشاجرات، ناراحتی‌ها و مشکلات زناشویی بوده است، برطرف می‌شود. تعاملات همسران به سطح سالم‌تری برمی‌گردد و رفتارها به گونه‌ای تغییر داده می‌شود که موازنه‌ی شادتر و رضایت‌بخش‌تری در تعاملات مناسب زناشویی به دست بیاید. همسرانی که صادقانه و عاقلانه تصمیم به نجات زندگی خود گرفته‌اند و آماده‌اند تا رفتارهای منفی خود را تغییر دهند، معمولاً به نتایج بهتری می‌رسند. بیماران معمولاً مهارت‌هایی را کسب می‌کنند و به لطف افزایش یافتن آگاهی می‌توانند تعاملات سالم‌تری را در روابط مشترک خود رقم بزنند.

درمان معمولاً چند ماه یا بیشتر طول می‌کشد. بعد از آن که زوجین به مهارت‌های کافی دست پیدا کردند و سطح عملکردی‌شان به حدی رسید که برای هر دو طرف رضایت‌بخش باشد، درمان به اتمام می‌رسد. آگاهی از رفتارهای عود کننده و پیشگیری از آنها بسیار مهم است، منظور از عود کردن رفتار این است که زوجین رفتاری را که برای تغییر دادن یا حذف آن تلاش کرده‌اند، بعد از مدتی از سر می‌گیرند. از بیماران خواسته می‌شود که در صورت مواجهه با علائم عود رفتارهای ناراحت کننده دوباره درمان را شروع کنند. مشاوره‌ی بلندمدت و مراجعات بعدی در صورت تمایل هر دو طرف برای ادامه‌ی درمان هماهنگ می‌شود.

ریسک اصلی زوج درمانی عدم تاثیر آن در بهبود روابط زن و شوهر یا بازگشت به رفتارهای ناکارآمد است. البته این خطرات معمولاً رخ نمی‌دهد، مگر آن که مهارت‌هایی که در طول درمان آموخته و ایجاد شده است، از بین برود یا یکی از همسران در مقابل تغییرات درازمدت مقاومت نشان دهد.

در یک کلام
زوج درمانی یک روش مشاوره کاربردی برای حل اختلافات و مشکلات زن و شوهر است. روش مشاوره زوج درمانی برای زوج هایی مناسب است که با مشکلاتی نظیر بی اعتمادی، دعوا و مشاجره زیاد و عدم توانایی در برقراری ارتباط موثر مواجه هستند.
برای زوج درمانی، مشاور یا روانشناس باتوجه به شرایط و مشکل خاص هر زوج، روش، رویکرد و تکنیک متفاوتی ممکن است بکار بگیرد. برخی از این روش ها عبارت اند از زوج درمانی روان پویشی، زوج درمانی روابط موضوعی، زوج درمانی خودشناسی محور، زوج درمانی رفتاری، زوج درمانی رفتاری تلفیقی، زوج درمانی شناختی رفتاری، زوج درمانی هیجان مدار و زوج درمانی ساختاری.
در مشاوره زوج درمانی لازم است زن و شوهر هردو در روند جلسات همکاری، مشارکت و صداقت داشته باشند. زوج درمانی میتواند نتایج اثربخشی بر ایجاد تعامل سالم تر زوج، برقراری ارتباط موثر و ایجاد تعادل در رابطه داشته باشد. زوج درمانی با افزایش مهارت ها و آگاهی زن و مرد در ابعاد مختلف زندگی مشترک و زناشویی به زوج کمک میکند با درک متقابل، رابطه شادتر و سالمتری را رقم بزنند.